ئێستا هەرێمی كوردستان لە ناوچە هەرە پارێزراوەكانی جیهانە، ئەویش بەهۆی پابەندبوونی خەڵك و حكومەت بە رێنماییەكانی خۆپاراستن، بەڵام ئەو سەركەوتنە بە بێ باج نەبووە، بەسەر هاوڵاتیان و ئابووری وڵاتەكەوە. پرسیاری گەورە ئەوەیە: تاكەی؟

راستییەكان

ڤایرۆسی كۆرۆنا خۆی لە تەوقدانی جیهانی رزگار كرد و ئێستا لە چەندین كیشوەری وەك ئەوروپا و ئەمەریكای باكور و هەندێ وڵاتی كیشوەری ئاسیا (وەك عێراق و ئێران) دەبێ حیسابی نیشتەجێیەكی وەك ئینفلەوەنزای بۆ بكرێ - كە لە ئێستاوە وەك خاوەن ماڵ بە بەئازادی لە كۆمەڵگادا دەخولێتەوە. لەو ناوچانەدا ڤایرۆسەكە وەستانی بۆ نیە و لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا تووشی زۆرینەی ئەو كەسانە دەبێ كە پێشتر بەرەوڕووی نەبوونەتەوە. بۆیە، تاكە هەوڵی ئەو وڵاتانە ئەوەیە كە گوڕی تەشەنەكردنی ڤایرۆسەكە بایی ئەوەندە خاو بكەنەوە كە سیستەمی تەندروستی وڵاتەكانیان لە ژێر باڵی نەخۆشەكاندا نقوم نەبێ. واتە كێرڤی پەتاكە پان بكەنەوە.

نیشانە سەرەتاییەكان وایدەگەیەنن كە ئەوروپیەكان لە پانكردنەوەی كێرڤی پەتایەكە بەگشتی سەركەوتوو بووبن، بەڵام ئەوەش لەسەر حیسابی گیانی خەڵك بووە. تەنانەت لەو وڵاتانەدا (وەك بەریتانیا و ئیتاڵیا) مەجبوور بوون كە ئەولەویەت بدەنە رزگاركردنی ئەو كەسانەی كە چانسی رزگاربوونیان زۆرە (وەك لاوان و خەڵكی تەندروست) لەسەر حیسابی پیر و ئەوانەی كە نەخۆشی درێژخایەنی پێشوەختەیان هەبووە. رێنمایی پزیشكی تایبەت دەركراون بۆ جیاكردنەوەی نەخۆشەكان و ریزبەندكردنیان بە پێی پێوەر و خاڵ تاوەكو بزاندرێ كامیان بگوازرێتەوە بۆ ژووری ئینعاش. ئەوەش فاكتەرێكی گرنگە لە بەرزبوونەوەی رێژەی مردووان لەنێو پێر و نەخۆشەكان. لە ئیتاڵیا تێكڕا (معدل)ـی تەمەنی مردووەكان نزیكەی 78 ساڵە.

ئیتر لەو وڵاتانەدا، تا ئەو چەند هەفتە یان چەند مانگەی داهاتوودا، زۆرینەی خەڵك (نەك هەموویان) نەخۆشیەكە دەگرن و زۆرینەی نەخۆشەكانیش بە سەلامەتی لێی دەردەچن. لە دەرەنجامدا، بەرگری سروشتی مرۆڤ و كۆمەڵگا بەگشتی بایی ئەوەندە بەهێز دەبێ كە ئەو كەمینەیەی نەیگرتووە تا رادەیەك بەهۆی بەرگری زۆرینە دەپارێزرێن. ئەوەش سەرباری ئومێدی دۆزینەوەی چارەسەر و پێكوتە، كە لە هەموو لایەكەوە خەریكی تاقیكردنەوەی كلینیكین.

حاڵی وڵاتی ئێران و باقی عێراق لە رووی تەشەنەكردن و نیشتەجێبوونی ڤایرۆسەكە لە نێو كۆمەڵگادا، لە شێوەی ئەوروپا دەكات، ئەویش كە هەوڵی پانكردنەوەی كێرڤی پەتایەكە دەدەن تاوەكو سیستەمی تەندروستیەكەیان توانای خزمەتگوزاریەكانی هەبێ، بەڵام ئەوە لە هەردوو وڵاتدا زۆر زەحمەت بووە. لە عێراق، نەك تەنیا سیستەمی تەندروستی بێتوانایە، بەڵكو كۆمەڵانی خەڵك (بە تایبەتی لە باشوور) بە چاكی پابەندی رێنماییە تەندروستیەكان نەبوونە و حكومەتیش لاوازە و توانای سەپاندنی یاسا و رێنماییەكانی بەسەر هاوڵاتیاندا سنووردارە. هاوكات، حكومەت داتای ووردی لەسەر ژمارە و رێژەی نەخۆشیەكان و ناوچەكانی بڵاوبوونەوە نیە و ئەوی هەیە جێگەی متمانە نیە. واتە ڤایرۆسی كۆرۆنا لە عێراقدا خێرا تەشەنەی كردووە و نیشتەجێ بووە و تازە چوونە دەرەوەی بۆ نیە. لە مەودای چەند هەفتە و چەند مانگی داهاتووشدا لەوانەیە كارەساتی كۆمەڵایەتی گەورە لە عێراقدا بێنێتە كایەوە پێش ئەوەی دواتر ئەو لاپەڕەیە هەڵداتەوە و سەرلەنوێ هەڵسێتەوە. لە كۆتاییدا عێراق لەو پەتایە دەردەچێ بەڵام بە باجی گەورەوە.

هەرێمی كوردستان

خۆشبەختانە لە هەرێمی كوردستان، هەروەك لە وڵاتی چین و كۆریای باشوور، توانراوە رێگە لە تەشەنەكردنێكی گشتگیری ڤایرۆسەكە لە نێو كۆمەڵگادا بگیردرێ. بێجگە لە دەسینشانكردن و چارەسەركردنی نەخۆشەكان، هەوڵدراوە هەڵگرانی ڤایرۆسەكە بدۆزرێنەوە و هەتا ئەو كاتی چاكبوونەوە و پاكبوونەوەیان لە ڤایرۆسەكە لە كۆمەڵگا جیابكرێنەوە. بەڵام ئەو ئەركە قورسە زۆر بڕ ناكات چونكە وڵاتێكی وەك هەرێمی كوردستان بە وڵاتانی پڕ لە ڤایرۆس دەورە دراوە. ئەوەش بێجگە لەوەی هەرێم بەشێكە لەو جیهانە بچووكەی كە بە هۆی هاتووچۆ و بازرگانی و گەشتوگوزار و هۆكاری دیكە بچووكتریش بووەتەوە. واتە، لە هیچ وڵاتێكی سەر زەوی پاراستنی ئەو بارەی ئێستا، كە زۆر بە زەحمەت بەدەستهێنراوە، بۆ مەودای درێژ كارێكی ئاسان نابێ. مەسەلە كاتە و دواتر ڤایرۆسەكە دزە هەر دەكات و هێرش دێنێ هەتا لە هەرێمیش نیشتەجێ دەبێت و دەخولێتەوە روبەڕووی زۆرینەی خەڵك دەبێتەوە.

بەڵام ئەوە مانای وانیە كە هەرێم و وڵاتانی وەك چین و كۆریای باشوور كۆڵ بدەن و رێگە بە پەیدابوونی كارەساتێكی نوێ بدەن. بەڵكو پێویستە هەتا بكرێ رێگە لە تەشەنەكردنی ڤایرۆسەكە بگیردرێ و ئەگەر تەشەنەشی كرد ئەوا هەوڵدرێ - وەك ئەوروپا - لوتكەی كێرڤی پەتاكە دوابخرێ وەیان پان بكرێتەوە. ئەوە دەرفەت دەداتە حكومەت كە خۆی بۆ پەتاكە باشتر ئامادە بكات، و سوود لەو دەرمان و پێكوتانە وەربگیردرێ كە لە ئایندەدا دێنە ئاراوە. هاوكات دەرفەت دەداتە حكومەت كە وەبەرهێانێكی زۆر جیددیتر لە سیستەمی تەندروستی بكات. پێویستە حكومەت بابەتی ریفۆرمی سیستەمی تەندروستی بكاتە ئەولەویەتێكی هەرە لوتكەیی. درەنگ نیە بۆ ئەوەی كار بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی كواڵیتی خزمەتگوزاریەكان و توانا مرۆییەكان بكرێ و گرنگی زیاتر بە تۆكمەكردنی سیستەمی كارگێڕی و دەوڵەمەندكردنی ژێرخانی تەندروستی سەرەتایی بدرێ.

پشوو درێژیی

راستە باری دەروونی و دارایی خەڵك بەهۆی كۆمەڵێك فاكتەرەوە قوڕس بووە، لەوانە ترسی توشبوونی نەخۆشی و پابەندبوون بە رێنماییەكان، دابەزینی نرخی نەوت و ناڕۆشنی هەلومەرجی سیاسی عێراق. بەڵام باشترە كە خەڵك چاوەڕوانی موعجیزە نەكات و باری دەروونی خۆی لەوە قورستر نەكات. لەجیاتیان واباشترە لە سروشتی پەتایەكە شارەزا ببن و خۆیان لەگەڵ راستیەكان لێ ڕابهێنن و بەپێی پێویست پەیرەوی رێنماییەكانی خۆپاراستن بكەن. هاوكات شێوازی ژیان و ژینگەی كۆمەڵایەتی و ئابووریان بگونجێنن چونكە لە دوای ئەو پەتایە لە هیچ شوێنێكی جیهان رەفتاری كۆمەڵگا و حكومەت و بیزنیسەكان ناگەڕێنەوە جێگەی جارانیان. ئەوەش مانای وانیە كە خراپتر دەبن، بەڵكو لە زۆر ڕووەوە ڤایرۆسی كۆڕۆنا بووە هۆی هوشیاركردنەوەی مرۆڤایەتی سەبارەت بە گیان و ژیانی خۆی و باشتر مامەڵەكردن لەگەل كۆمەڵگا و دەوروبەر.