ئێستا باسێكی گرنگی رۆژ لەسەر چۆنیەتی رووبەڕووبوونەوەی دەرمانی خراپ و ساختەیە لە هەرێمی كوردستان، كە دەمێكە لە ئاستی قەیراندایە. بەڵام چاکسازی لە بواری دەرمان پەیوەستە بە ریفۆرمی سێکتەری تەندروستی بە گشتی و پێویستی بە دەستخستنەسەر برین و کێشە پەیکەرییەکانی سیستەمەكەیە، كە ئەوەش ناوەڕۆكی ئەم توێژینەوەیەیە*.

بەپێی یاسای هەرێمی کوردستان (ژمارە 15ی ساڵی 2007)، وەزارەتی تەندروستی رۆڵی رێكخەر و بەڕێوەبەری سیستەمی تەندروستی پێ سپێردراوە، واتە لە یەك كاتدا بەرپرسیارە لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و دڵنیابوون لە كواڵیتی. بەڵام شاراوە نییە كە وەزارەت بە درێژایی مێژووی لە هیچكام لەو دوو رۆڵەدا نەیتوانیوە سەركەوتوو بێ. ئەوەش سەرباری ئەو خەرجیە زۆرەی حكومەت و هاووڵاتیان بۆ هەر نەخۆشێك لە كەرتی گشتی و تایبەت دەیكەن، كە ئەگەر لە هی وڵاتانی دراوسێ و بگرە رۆژئاوایی زیاتر نەبێ كەمتر نییە. تەنیا بە رەچاوكردنی خەرجییەكانی دامەزراوە تەندروستیە زەبەلاح و هەڵاوساوەكان و خەرجیی هاووڵاتیان کە لە نەخۆشخانە ئەهلیەكانی ناوەوە و دەرەوەی هەرێم دەیكەن، ژمارەکان خۆیان دەدوێن.

بێگومان تەنیا وەزارەت بەرپرسیار نییە لەو حاڵە شپرزەیەی سیستەم، بەڵكو هۆكاری دیكەش هەن، لەوانە:

• كەلێن و كێشە لە یاسا كارپێكراوەكان.

• لاوازی لە سەروەرێتی یاسا و دەسەڵاتی دادوەری و دەزگاكانی چاودێری، لەگەڵ لاوازی لە نیشاندانی نیەت و ئیرادە و پێداگیری بۆ چاكسازی لە لوتكەوە بەرەوخوار.

• لاوازی لە رابەرایەتی وەزارەت و پرۆسەی بڕیاردان لە دامودەزگاكانی تەندروستی.

• لاوازیی میكانیزمەكانی چاودێریی كاربەجێگەیاندن و دڵنیایی جۆری، هەروەها غیابی هەندێ دامەزراوەی گرنگی وەك تۆماركردن و مۆڵەتدان و متمانە بەخشین.

• لاوازی و تێكەڵاوی لە كار و رۆڵی لە رێكخراوه پیشە‌ییەكانی وەك سەندیكاكاندا.

•دابەزینی ئاستی توانا و كواڵیتی خوێندن و راهێنانی پزیشكان پێش و پاش دەرچوونیان لە زانكۆ.

رابەرایەتی كارگێڕی

لە دامەزراوەكانی وەزارەتی تەندروستیدا پرۆسەی بیركردنەوە و توێژینەوە بۆ داڕشتنی روانگە و ستراتیژ و پۆڵەسی و پلانی درێژخایە‌ن زۆر لاوازه. لە هیچكام لەو بوارانەدا وردەكارییەكانی ئامانج و قۆناغەكانی جێبەجێكردن و گەشەپێدانی بەردەوام دیاری نەكراون، چجای ئەوەی نەخۆشخانە و كارمەندانیان بەرچاویان بۆ ئەركەكانیان روون بێ. لە وەزارەتەوە سیستەمێكی كارا بۆ پەرەپێدانی توانا كارگێڕی و رابەڕایەتی و پسپۆڕییەكان لە ئارادا نییە و مەرجی دامەزراندنیش لە پۆستە كارگێڕیەكاندا پەیوەست بە توانا و لێهاتوویی نییە. بۆیەش، سیستەمی كارگێڕی تەندروستی لە هی كاربەڕێكردن و كاردانەوە و پینەكردن دەچێ نەك رابەرایەتیكردن بەرەو تۆكمەكردن و بەرزكردنەوەی كواڵیتی.

ئیمڕۆ بەهۆی لاوازی لە سیستەمی حوكمڕانی و لاوازیی رۆڵی وەزارەت و باری قەیراناویی دارایی، سیستەمی تەندروستی دووچاری بێسەروبەری و‌ ئەناركی بووە و چاكکردنیشی پێویستی بە كاری فریاكەوتنە، ئەگینا كارەساتی گەورەتریش وا بەڕێوەیە. ئێستا نەوەیەك لە پزیشكانی لاو دەستبەكارن كە بەهۆی قەیرانەكانەوە لە راهێنانی كواڵیتی بێبەش بوونە. پزیشكی نیشتەجێی خولاو و دێرین (موقیمەكان) لە زۆر شوێندا دەوامی تەواو ناكەن و لە كاتی دەوامیشدا كات لە ژێر سەرپەرشتی پزیشكی خاوەن ئەزموون بەڕێ ناكەن. لە وەزارەتیشەوە فشاری كاربەجێگەیاندن لە بنەڕەتەوە بەپێی میكانیزمی تۆكمە دروست نەبووە تاوەكو‌ كارمەندانی تەندروستی خەریكی زانستخوازی و راهێنانی بەردەوام و بەرزكردنەوەی كواڵیتی بن. ئەگەر وەزارەت بەرنامەی بۆ پڕكردنەوەی ئەو كەلێنە مەزنە نەبێت، ئەوا لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا نەوەیەك لە‌ پزیشكانی پێشكەوتووی كەمزان و كەمئەزموون دێنە بەرهەم كە باری لەرزۆكی ئێستا خراپتریش دەكەن و باجە گەورەكەش نەخۆشەكان دەیدەن.

مافی نەخۆش

لە هەرێمی کوردستاندا مافە بنەڕەتییەكانی نەخۆش بە روونی دیار نەكراون و ئەوەی نووسراویشە بە ئاستێك پشتگوێ خراوە كە نەخۆشەكان بە ئاگاداریی وەزارەت دەیان جۆر مافیان پێشێل دەكرێ. بۆ نموونە:

- مافی دەستكەوتنی كواڵیتی خزمەتگوزاریی پزیشكی، كە لە هیچ كەرتێکی گشتی و تایبەتدا بەرانبەر تێچووەكان نین.

- پاراستنی كەرامەتی نەخۆش، كە پەیوەستە بە پاراستنی نهێنی و رێزلێگرتن و بەرزڕاگرتنی بەهاكانیان. ئەوانە لە نۆڕینگە و نەخۆشخانەكاندا بە دەگمەن حیسابیان بۆ دەكرێ. سەرباری ئەوەی بژێویی ژیانی پزیشكان لەسەر نەخۆشە، كەچی زۆر جار پزیشكان بە چاوی كەم سەیری نەخۆشەكانیان دەكەن و خۆیان لێ تووڕە دەكەن و زانیاری تێروتەسەلیان سەبارەت بە نەخۆشیەكانیان نادەنێ. لە هەندێ نۆڕینگەدا پزیشكان زیاتر لە نەخۆشێك لە یەك كاتدا و لە هەمان ژووری پشكنیندا دەبینن، كە ئەوەش جۆرێكە لە (تاوانی پزیشكی).

- پاراستنی تۆماری نەخۆشی یەكێكه لە پرینسیپە هەرە بنەڕەتییەكان كە دەبێ لە نۆڕینگە و نەخۆشخانەكاندا كارێكی رۆتینی بێ، بەڵام پەیڕەو ناكرێ و بەوە مافی نەخۆش و بەڵگەی یاسایی بۆ كارچاكی یان كەمتەرخەمی ون دەكرێ.

- هەڵە و كەمتەرخەمی: نەخۆشخانە نییە لە جیهاندا هەڵە یاخود كەمتەرخەمیی پزیشكیان لێ روونەدات، بەڵام هەمیشە میكانیزمی چاودێریكردن و سزادان لە ئارادانە بۆ رێگرتن و كۆنتڕۆڵكردنیان. كەچی لە هەرێمی کوردستاندا بەدواداچوون دەگمەنە و لێپرسینەوەی شایستە دەگمەنتریشە.

كەرتی تایبەت

حكومەت مۆڵەتی كاركردن به نەخۆشخانە ئەهلیەكان دەبەخشێ و لەڕووی تیۆرییەوە ئەركی سەرپەرشتی و پشكنینیشیانی لە ئەستۆیە. بەڵام مۆڵەتی كردنەوەی نۆڕینگە و كۆمەڵگا پزیشكی و دەرمانخانە تایبەتەكان تەنیا پێویستی بە رەزامەندی سەندیكا هەیه كە ئەوەش لە بنەڕەتەوە بە پێچەوانەی پرینسیپی سەندیكا و حكومەتە، چونكە كاری سەندیكا ئەوەیە بەرگری لە ئەندامانی بكات نەك لەجیاتی حكومەت كاری جێبەجێكردن (تەنفیزی) بكات و بازاڕ رێكبخات. دیارە كە سیستەم و یاسای هەرێمی کوردستان بە سیستەمی وڵاتە كۆمۆنیستیە ستالینییەکان و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کاریگەرە و تا ئێستاش بەردەوامیی پێ دراوە. بەوپێیە، وەزارەت رۆڵ لە رێكخستن و سەرپەرشتیكردنی كەرتی تایبەتدا بە چاكی نابینێ. ئەوەش بێجگە لەوەی كە هیچ لایەنێكیش، نە حكومەت و نە سەندیكاكان، هیچ جۆرە میكانیزمێكی كارایان بۆ چاودێری و بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی بەردەوام بۆ كەرتی گشتی یان تایبەت دانەناوە.

ژمارەی نەخۆشخانە ئەهلییەكان هەتا دێ روویان بەرەو زیادبوونە. بۆ نموونە لە پارێزگایەكی وەك هەولێر 21 دانە هەن. مۆڵەتدان بە نەخۆشخانەی ئەهلی پێویستی بە رەزامەندیی وەزارەتی تەندروستی و دەستەی ژینگە هەیه، بەڵام هەماهەنگی لە نێوان ئەو دوانە زۆر لاوازە، پێوەر و رێبەر و رێنماییەكانی مۆڵەتدانیش لە ئاستی خوازراودا نین. خۆ زۆر لە نەخۆشخانە ئەهلییەكان پشتئەستوورن بە خاوەنە ناسراو و بەرپرسە باڵاكانیان كە بەشێكیان بەقەدبڕی مۆڵەتیان وەرگرتووە. ئیتر نە مۆڵەتدانی یەكەم و نە نوێكردنەوەی متمانەی ساڵانە بەپێی سیستەمێكی بڕواپێكراوە. بۆیەش بەبێ رەچاوكردنی كواڵیتی، نەخۆشخانە و كۆمەڵگا و نۆڕینگە تایبەتەكان بەبێ رەقیبێكی كارا ماونەتەوە.

دەستنیشانكردنی نەخۆشی

یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی شكستی خزمەتی تەندروستی لە هەرێمی کوردستان پەیوەستە بە پشتگوێخسنتی بواری دەستنیشانكردنی نەخۆشی. لەلایەكەوە گرنگییەكی زۆر بە بواری تەكنۆلۆژیای وێنەگریی دراوە، بەڵام بواری تاقیگەكان تا رادەیەك پشتگوێ خراون. لە كاتێكدا گەورەترین رێژەی نەخۆشیەكانی هەرێم پەیوەستن بە نەخۆشیی میكرۆبی‌، كەچی لە زۆربەی حاڵەتەکاندا دەرمانی دژەمیكرۆب (ئەنتیبایۆتیك) بە كوێرانە بە نەخۆش دەدرێ، وەك ئەوەی گولـلە بە تاریكیەوە بنرێ. لە دەرئەنجامدا، پزیشكان دەرمان لە دوای دەرمانی گرانبەها لەسەر نەخۆش تاقی دەكەنەوە بەبێ ئەوەی سوودیان هەبێ.

كێشەی دەرمان

بەپێی یاسا، كۆنتڕۆڵكردنی كواڵیتیی دەرمان لە ئەستۆی حكومەتە. بەڵام شاراوە نییە كە سیستەمی بەرهەمهێنان و هاوردەكردن و بەبازاڕكردن و بەكارهێنانی دەرمان لە هەرێمی کوردستان بووەتە یەكێك لە مەترسیدارترین كێشەکان، هەروەك لە بەرنامە كاریگەرەكەی (لەگەڵ رەنج - رووداو) جەختی لەسەر كراوەتەوە. دەرمانەكانی دێنە بازاڕ تێكەڵێكن لە یاسایی و قاچاخ، كواڵیتی باش و بێكەڵك. لە هەرێمی کوردستان بەڕێوەبەرایەتی (کۆنتڕۆڵکردنی هێنان و دروستکردنی دەرمان و ئامێر و پێداویستی پزیشکی) هەیە، بەڵام ئەزموون و توانا و ئاستی كارایی ئەو دامەزراوەیە زۆر سەرەتاییە و لە ئاستی كێشەكان و توانای تۆڕەكانی بەرژەوەندیه تایبەتەكاندا نییە. لە بازاڕی كەرتی تایبەتدا دەرمانخانە زۆرن و بزنسەكانیان لە پەرەسەندنێكی بێ سنووردانە، كەچی ژمارەی دەرمانسازان كەمترن لە پێویست، یان دەرمانسازەكان سەرپەرشتی راستەوخۆی دەرمانفرۆشتن ناكەن. بۆیە زۆر لە دەرمانخانەكان لەلایەن خەڵكانێكەوە بەڕێوە دەبرێن كە هەڵگری بڕوانامە و خاوەنی ئەزموونی گونجاو نین، وەیان بەپێی پێویست پابەند بە ئێتیكی پیشەیی دەرمانسازیەوە نین.

كەرتی تایبەت و دۆشینی سیستەم

بەپێی ئێتیك و یاسا، پزیشكان بۆیان نییە لە یەك كاتدا لە كەرتی گشتی و تایبەتدا كار بكەن، بەڵام لە هەرێمی کوردستان زۆربەیان دەیكەن، بەبێ ئەوەی ترسیان لە دەرئەنجامەكانی هەبێت. هە‌یانە نەخۆشی نەخۆشخانە حكومیەكان بۆ نۆڕینگە و نەخۆشخانە تایبەتەكانیان رادەكێشن و بە رێگای جیاواز مەجبووریان دەكەن، یان بەپێی بارودۆخی دارایی نەخۆش، بۆ هەندێ پشكنینی تاقیگە و دەرمانە گرانبەهاكان و نەشتەگەریەكان دەیانهێننەوە نەخۆشخانە حكومییەكان. واته موڵكی حكومەت و تایبەت بە یەك ماڵ دەزانن.

زۆر جار پزیشكان داوا لە نەخۆش دەكەن لە تاقیگەی دیاریكراودا پشكنینەكان بكەن و لە دەرمانخانەی دیاریكراودا دەرمانەكان بكڕن. هەیانە بەبێ پێویستی نەخۆش دەرمان دەنووسن، داوای ئەنجامدانی پشكنینە گرانبەهاكانی تاقیگە و وێنەگریەكان دەكەن، یان پێیان دووبارە دەكەنەوە. ئەو دیاردانە لە كۆمە‌ڵگا پزیشكیەكان زۆر بە زەقتریش بەدی دەكرێن چونكە پزیشك و پەرستار و تاقیگە و وێنەگری و دەرمانخانە هەموویان لە یەك باڵەخانەدانە و لەنێو خۆیاندا دەتوانن تۆڕێكی ئەژدیها ئاسا بۆ دۆشینی نەخۆش پێكبێنن.

نهێنی نییە كە پزیشكەكان‌ پشكی شێریان لە خەرجیەكانی تاقیگە و دەرمان و نەشتەگەریەكانی نەخۆشخانە تایبەتەكاندا هەیە. لە حاڵەتی نەشتەگەریدا نزیكەی %70 ی داهاتەكە بۆ پزیشكە و ئەوەی دەمێنێتەوە لە نێوان بێهۆشكەر و پەرستار و نەخۆشخانەكە دابەش دەكرێ. ئەوانە خەریكە لە كولتووردا دەچەسپێن بەبێ ئەوەی وەزارەت كاریان لەسەر بكات.

سەندیكاكانیش كە ئاگاداری ئەو تۆڕه ئاڵۆزانەن، لەوەدا تا رادەیەكی زۆر بێباكن. لەلایەكەوە هەندێ لە سەركردەكانی سەندیكاكان هەر خۆیان بەشێكن لە توێژی كارمەندانی كەرتی تایبەت و تۆڕەكانی بەرژەوەندی. بۆیە ئاساییە كە چاوپۆشییان لێبكەن و لە بنەڕەتیشەوە میكانیزمی بەدواداچوونی كارایان بۆ ئە‌و نۆڕینگە و كۆمەڵگایانە دروست نەكردووە. خۆ بەپێی ئەو بڕە میكانیزمە لاوازەی هەشە، كە رەنگە ناوبەناو بەدواداچوونێكیش بكرێ، بەڵام بەهۆی واستەكاری و تۆڕی دۆستایەتی، پێشێلكاران بێ سەرئێشە لێی دەردەچن و لە كارەكانیان بەردەوام دەبن.

چاكسازی

ئیتر مایەی سەرسوڕمان نییە كە رێز و هەیبەت و ناوبانگی پزیشكان دابەزیوە و بەگشتی متمانەیان لەلای نەخۆش و هاووڵاتیان و حكومەت كزبووە‌. بەردەوامبوونی ئەو دۆخە نەك تەنیا بۆ هاووڵاتیان، بەڵكو لە بەرژەوەندی كارمەندانی تەندروستیشدا نییە. ئەوەش لە‌ كاتێكدایە كە دەكرێ سیستەمەكە زۆر لەوەی ئێستا پێشكەوتووتر بێ، كواڵیتی خزمەتگوزاریەكان بەرزبن و بەهۆیانەوە هەرێمی کوردستان ببێتە مەزارگەی توریزمی پزیشكی نەخۆشەكانی باقی عێراق و دەرەوە لەجیاتی پێچەوانەكەی. بەهەمان پێوەر، دەكرێ قازانجە داراییەكانی پزیشكان و نۆڕینگە و نەخۆشخانە تایبەتەكانی هەرێم لەوەی ئێستا زیاتر و حەڵاڵتریش بێ‌، بەڵام سروشتی مرۆڤ وایە كە ئەگەر بۆی بچێتە سەر، مل دەداتە بەر شێوازی قەدبڕ بۆ قازانجی خێرا، هەتا ئەگەر لەسەر حیسابی یاسا و ئایین و ویژدان و پێگەی كۆمەڵایەتی خۆشی بێ. بۆیە كێشەكانی سیستەم تەنیا بە پەروەردە و راهێنان و ئامۆژگاری و هوشیاركردنەوە چاك نابن، بەڵكو بە حوكمی دروست و سەروەركردنی یاسا و تۆكمەكردنی كاری حكومەت چاك دەبن. واتە، ئەركی حكومەت و پەرلەمان و دادگا و دامەزراوەكانی چاودێرییه سنوورێک بۆ پێشێلكردنی یاسا و رێسا و رێنماییەكان و ئێتیكی پیشەیی بواری پزیشكی دابنێن.

پێویستە گۆڕانكاری بنەڕەتی بەسەر نەهجی مەركەزیانەی وەزارەتی تەندروستیدا بێت بۆ ئەوەی بتوانێ سیستەمی بڕیاردان و چاودێریكردن و دڵنیایی جۆری كارا بكات. وەزارەت خۆی زیاتر بۆ كاری ستراتیژی و پلانی سەرتاسەری و دەركردنی رێنمایی پسپۆڕیی تەرخان بكات، لەگەڵ دڵنیابوون لە جێبەجێكردنیان لە لایەن حكومەتە خۆجێییەكان و دامەزراوەكانی كەرتی گشتی و تایبەتەوە و رۆڵی پشكنین و بەدواداچوون و هەڵسەنگاندن و مۆڵەتبەخشین و متمانەبەخشین بەشێوازی خولی ببینێ.

لەو نێوەدا، پێویستە بنكە تەندروستیەكان و نۆڕینگەكان و نەخۆشخانەكان بە پەیكەر و میكانیزمی نوێوە رابەرایەتی بكرێن و تا رادەیەكی زۆر سەربەخۆ بكرێن. ئەوانیش لە لایەن كۆمەڵێك دامەزراوەی سەرووترەوە و بەپێی میكانیزمی چاودێری و هەڵسەنگاندنی تۆكمە فشاری كاربەجێگەیاندنیان بخرێتە سەر، لەوانە: وەزارەت، ئەنجوومەنی پارێزگاكان، ئەنجوومەنی پزیشكی گشتی (كە دروستبوو)، سەندیكا تایبەتمەندەكان (دوای گۆڕینی رۆڵیان بە یاسا)، داواكاری گشتی، چاودێریی دارایی، دەستەی دەستپاكی و دەستەی مافی مرۆڤ.

پێویستە حكومەت زۆرترین بودجە و وەبەرهێنان بۆ گەشەپێدانی خزمەتگوزارییە سەرەتایی و فریاكەوتنەكان دابین بكات بەپلەی یەكەم و خزمەتگوزاریه ناوەندی (نەخۆشخانە)كان بە پلەی دووەم. هاوكات، پێویستە چاو بە سیستەمی تەمویلی سیستەمی تەندروستیدا بخشێنرێتەوە، چونكە ئەوەی ئێستا سەری نەگرتووه و لە ئایندەشدا سەرناگرێ. دیارە مۆدێلی جیاواز هەن بۆ مسۆگەركردنی داهات و وەبەرهێنان لە كواڵیتی، بەڵام پێویستیان بە گۆڕینی یاسا كارپێكراوەكانە یاخود تەنیا پێویستیان بە دانانی یان گۆڕینی رێسا و رێنماییەكانە.

پێویستە چاو بە ئەركە بنەڕەتیەكانی پیشە پزیشكیەكاندا بخشێنرێتەوە و به پێی رێبەرێك پەیوەندی پێكهاتەكانی سیستەم دابڕێژرێنەوە، بەجۆرێك كە مافە بنەڕەتیەكانی نەخۆش و هی كارمەندانی پزیشكی و مافی گشتی بپارێزرێن، پرۆسە‌كانی پشكنینی تاقیگه و چارەسەركردن و دەرمان بەخشین بەپێی سیستەمێكی ئەلیكترۆنی و بە كۆدی پزیشكی رێكبخرێنەوە. ئەو جۆرە سیستەمە بە هاوكاری دەرەكی هاتووەتە هەرێم و پزیشك و دەرمانسازانی پێ ئاشنا كراون، بەڵام كاری پێ ناكرێ. شایانی باسە كە زۆربەی هەرە زۆری ئەو چارەسەریانەی پێشنیازكراون خەرجیەكی ئەوتۆیان تێناچێ كە لە توانای حكومەت یاخود نەخۆشدا نەبن.

پوختە

پڕكردنەوەی كەڵێنەكان و گۆڕینی نەریت و كولتوورە شێواوەكان و پاراستنی مافەكانی نەخۆش و پێشكەشكردنی باشترین كواڵیتی كاری زەحمەت نین و لە هەموو كاتێكدا دەتوانرێت ئەنجام بدرێت، هەتا لە كاتی قەیرانی داراییشدا، چونكە زۆربەی ئەو چاكسازیانە پێویستیان تەنیا بە نیەت و ئیرادە و پێداگیری بڕیاردەرە لوتكەییەكانی حوكمڕانی و تۆكمەكردنی میكانیزمەكانی رابەرایەتی و چاودێری و لێپرسینەوە‌یە. ئەوەش لە توانادایە و ئەزموونی وڵاتانیش ئەر راستیەی سەلماندووە.

*وردەكاریی زیاتر بۆ دەستنیشانكردنی كێشەكان و تاوتوێكردنی چارەسەریەكان لە دوایین كتێبی ئینستتیوتی مێری- دایە، كە بەرهەمی توێژینەوەیەكی تێروتەسەلە، بە ئامادەكردنی بەندە و لەژێر ناونیشانی "دەوڵەتسازی: نەخشەڕێگایەك بۆ سەروەركردنی یاسا و بەدامەزراوەییكردن لە هەرێمی كوردستان".