رووداو: چاككردنی سیستمی خوێندن لە هەرێمی كوردستان بۆچی گرنگە؟

د.دلاوەر عەلائەدین: ماوەیەكی درێژ مافی بنیاتنانەوەی وڵاتەكەمان و وەبەرهێنان لە خەڵكەكەمان و دابینكردنی داهاتوویەكی گەش بۆ نەوەكانمان لێ زەوت كرابوو. پاش ئازادكردنی كوردستان لە ساڵی 1991 سیستمێكی شكستخواردووی حكومڕانی و ژێرخانێكی ئابووری رووخاومان بۆ مایەوە. رووبەڕووی بارودۆخێكی سیاسی خراپ بووینەوە لە جەنگی ئیقلیمی و شەڕی ناوخۆ. بە خۆشحاڵییەوە ئەمانە ئێستا بوون بە رابردوو، كاتێكی زۆرمان لەبەر دەستە تا قەرەبووی ئەو نەهامەتیانەی رابردوو بكەینەوەو هەرێمی كوردستان بخەینە سەر نەخشەی سیاسی جیهان.

رووداو: بەبڕوای تۆ كۆمەڵگەی كوردی لە پێشكەوتنێكی خێراتردایە بە بەراورد بە سیستمی خوێندنەكەی؟ ئەگەر وایە، ئایا پەلەنەكردن لە باشكردنی سیستمی خوێندن چ كاریگەرییەكی دەبێت لەسەر گەشەكردنی ئابووری هەرێمی كوردستان؟

د.دلاوەر عەلائەدین: ئابووری كوردستان لە گەشەكردنێكی خێرادایە هەروەها كۆمەڵگەی كوردیش لە گۆڕانكارییەكی خێرادایە، بەڵام لە هەمانكاتدا سیستمی خوێندنی كوردستان زۆر لە دواوەیە. ئابوورییەكی بەهێز ناتوانێت لەسەر پێی خۆی بوەستی بەبێ ژمارەیەكی زۆر لە سەركردەی خوێندەوار و كارا كە لەناو وڵاتەكەوە سەرهەڵبدەن. بۆشاییەكە هێشتا زۆرە لە نێوان پێداویستیەكانی كۆمەڵگە و واقیع. بەڵام بە خۆشحاڵییەوە سیستمەكە ئێستا لەسەر رێچكەیەكی راست دەڕوات.

رووداو: دۆخی ئێستای سیستمی خوێندن لە كوردستان و عێراق چۆن هەڵدەسەنگێنی؟

د.دلاوەر عەلائەدین: ئەو سیستمەی كە بۆمان مایەوە بۆ وڵاتێكی دیكتاتۆر دیزاین كراوە. ئەو سیستمە گونجاو نییە بۆ گەشەكردنی ئابووری و سیاسی ئێستای كوردستان. سیستمێكی بەسەرچووە، خوێندكارەكانمان لەسەر ئاستی كار و بازاڕی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی كەم توانان و وەبەرهێنەران پشت بە هێنانی خەڵكانی بەتوانا لە دەرەوە دەبەستن بۆ جێبەجێكردنی كارەكانیان. ئەمەش بارودۆخی بێكاری خراپتر كردووە. بۆیە لە نێوان ساڵانی 2009 تا 2012 كاتێك وەزیر بووم حكومەت پارەیەكی زۆری خەرج كرد لە پێناو باشكردنی كواڵێتی خوێندن و توانای مرۆیی و ژێرخانی ئابووری.

رووداو: بەبڕوای تۆ بەرنامەی تواناسازی مرۆیی كە بواری دا بە خوێندكارانی كورد بچنە دەرەوەی وڵات بۆ خوێندن هیچ گۆڕانكارییەكی لە كوردستان دروستكردووە؟

د.دلاوەر عەلائەدین: بەرنامەكە یەكێك بوو لە ستراتیژیترین دەستپێشخەری كە تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان كردبێتی. زیاتر لە 4500 خوێندكاری بەهرەمەند لە كوڕو كچ لە پێشبڕكێیەكی كراوەدا هەلی ئەوەیان پێدرا لە باشترین زانكۆ و پەیمانگاكانی دەرەوە بخوێنن. بۆ هەر هەزار كەسێك یەك قوتابی مافی چوونە دەرەوەی بۆ خوێندن هەبوو. لە ماوەی دوو ساڵی دەستپێكردنی بەرنامەكە لە ساڵی 2009 دا لەلایەن سەرۆك وەزیرانی پێشووی حكومەتی هەرێمی كوردستان د.بەرهەم ساڵح نزیكەی 3 هەزار قوتابی چوونە دەرەوە بۆ خوێندن. ژمارەیەكی بەرچاو لەو قوتابیانە ئێستا گەڕاونەتەوە كوردستان و خزمەت دەكەن. ئەوەی مایەی دڵنیایی بوو، ئەوەیە كە خەڵكی كوردستان متمانەیان بە شەفافیەتی بەرنامەكە هەبوو، بەتایبەتی من خۆم زۆر خۆشحاڵ بووم كە 30%ی كورسی خوێندنی بەرنامەكە بۆ كچان بوو. دەكرێت ئەمە وەك شۆڕشی كەلتوری تەماشا بكرێت.

رووداو: لە ماوەی زیاتر لە دوو ساڵ كاركردنت لەو وەزارەتە، توانیت چەندە ئەنجام بدەی؟ هێشتا چەند ماوە بكرێ؟

د.دلاوەر عەلائەدین: دوو ساڵ و نیوی كاری وەزیریم بەس بوو بۆ ئەوەی چەند ریفۆرمێكی گرنگ ئەنجام بدەین، بەڵام ئەوەندە نەبوو كە بەروبوومی تەواو بدات. ئەو ماوەیە بەس بوو تا سیستمە كۆنەكە جێی پێ لەق بكرێ و چەند گۆڕانكارییەكی ریشەیی ئەنجام بدرێ. نەخشە رێگاو ستراتیژێكی درێژخایەنمان ئامادەكرد. پاش ئەنجامدانی چەند گۆڕانكارییەكی خێرا لە سەرەتای ساڵی 2010دا، بەشێوەیەكی بەرفراوان دەستمان بە جێبەجێكردنی نەخشەڕێگایەك كرد و توانیمان لە چەند گۆشەیەكەوە گۆڕانكاری لە سیستمەكەدا بكەین.

بۆ نموونە، بۆ یەكەم جار لە مێژووی عێراقدا توانیمان سیستمێكی مۆدێرن لە دڵنیایی كواڵێتی وانە گوتنەوە دابین بكەین بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی ئەكادیمی دامەزراوە و تاكەكان. گۆڕانكاریمان كرد لە بابەت و پرۆگرامەكانی خوێندن بە جۆرێك كە لەگەڵ رۆژگاری ئەمڕۆدا بگونجێ و هەروەها هانی قوتابی بدات بۆ بیركردنەوە و خۆفێركردن و فێربوونی زمانە نێودەوڵەتییەكان. بە یاسا پێدانی بڕوانامەی زانكۆ و داخستنی ئەو زانكۆیانەی ئاستی زانستییان نزم بوو رێكمانخستن. هەروەها ریفۆرممان كرد لە رێكخستنی پێكهاتەی زانكۆ حكومییەكان بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی كواڵێتیان. سیستمی خوێندنی دكتۆرامان گۆڕی لە خوێندنی كۆرسی سێ ساڵەوە بە پارت تایم بۆ چوار ساڵ لە توێژینەوە و كۆرسی چڕ كە تێیدا هەموو قوتابیەكی دكتۆرا لانیكەم 12 تا 18 مانگی توێژینەوەكەیان لە زانكۆ نێودەوڵەتییەكان دەخوێنن. بۆ پشتگیركردنی ئەم پرۆگرامە هەوڵی دروستكردنی پەیوەندیمان دا لە نێوان زانكۆكانی كوردستان و زانكۆ نێودەوڵەتییەكان. چوار زانكۆی گشتیمان كردەوە و چەند پەیمانگایەكی تەكنەلۆژیمان گۆڕی بۆ زانكۆی تەكنیكی.

زیاتر لە 200 ملیۆن دۆلارمان خەرج كرد لە ژێرخانی ئابووری خوێندنی باڵاو كڕینی ئامێری گەورە. دووبارە دەڵێم د.بەرهەم ساڵح رۆڵێكی مێژوویی هەبوو لەو ریفۆرمەدا.

چەند یاساو رێنماییەكمان پیادە كرد لە پێناو پارێزگاریكردن لە مافی مرۆڤ و هەلی یەكسان بۆ هەموو لایەك و یەكسانیی جێندەر و تەندروستی و سەلامەتی. رەنگە سەرسام بیت ئەگەر بڵێم هیچ كام لەم رێوشوێنانە لە كوردستان و عێراقیش بوونیان نییە. پرۆسەی دەستنیشانكردنی ستاف لەسەر بنەمای لێهاتوویی لەڕێگەی پێشبڕكێی كراوەوە یەكێكی دیكە بوو لەو شۆڕشە كەلتورییەی كە بە زوویی تەشەنەی كرد بۆ وەزارەت و دامەزراوە گشتیەكانی دیكە. بۆ دابینكردنی یەكسانی و شەفاقیەتی زیاتر، سیستمی ئەلیكترۆنیمان بنیات نا بۆ پێشكەشكردنی داواكاری بۆ زانكۆ كە چەندین قازانجی هەبوو بۆ قوتابیان و زانكۆكان و حكومەتیش.

رووداو: ئەمانە هەموو دەستكەوتی گرنگن، بەڵام لەو بڕوایەدای ئەم دەستكەوتانە برەویان پێدەدرێ لەلایەن كابینەی داهاتووەوە؟

د.دلاوەر عەلائەدین: بۆ پارێزگاریكردن و هێشتنەوەی ئەم گۆڕانكاریانە، پڕۆژە یاسایەكمان ئامادەكرد كە ژمارەیەك بڕگەی نوێی لەخۆگرتبوو بۆ چەسپاندن و دڵنیابوون لە كواڵێتی خوێندن و سەربەخۆیی زانكۆكان لە حكومەت و جێبەجێكردنی نەخشەڕێگاكە. بەداخەوە نەمانتوانی ئەو پڕۆژە یاسایە بخەینە بەردەم پەرلەمان بەر لە گۆڕینی كابینەی حكومەت، ئەوەش بەهۆی لۆبیكردن لەلایەن ئەو گرووپانەی دژی ریفۆرمی سیستمی خوێندن بوون. رەشنووسی پرۆژە یاساكە لە وەزارەت مایەوە و پرۆسەی ریفۆرم رووی لە خاوبوونەوە یان نەمان كرد. گومانی تێدا نییە ریفۆرمكردن لە سیستمێكی لەو جۆرە پێویستی بە وزە و قوربانی و خەڵكانی لێهاتووی زۆرە. بۆیە لەكاتی نەبوونی ئەم شتانەدا، پرۆسەی سستبوونی ریفۆرم حەتمییە. سەرەڕای ئەوەش هێشتا گەشبینم بە داهاتوو. لەلایەكەوە چونكە زۆر لەو گۆڕانكاریانەی كردوومانن ناتوانرێ دەستكاری بكرێن و ئەو كەسانەی پشتگیری ریفۆرمن رۆڵیان هەبووە لە پارێزگاریكردنی ئەو دەستكەوتانە. لەوەش گرنگتر، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەت جەختی كردووەتەوە لەسەر پابەندبوونی بە بەرنامەی ریفۆرمەوە و بەڵێنی داوە كە لە داهاتوویەكی نزیكدا دووبارە وزە بداتەوە بەو گۆڕانكاریانە. بەبڕوای من میدیا و پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكانی وەك گۆڕان و گرووپە ئیسلامیەكان كە قورساییان هەیە لە پرۆسەی سیاسیدا، دەتوانن رۆڵی گرنگ ببینن لە فشار خستنە سەر حكومەت بۆ ئەنجامدانی ریفۆرمی زیاتر.

رووداو: ئەو ئاستەنگانە چی بوون كە خەڵكانی ئەكادیمی و قوتابی و بەرپرسەكان دروستیان دەكرد لەبەردەم هەوڵەكانت بۆ باشكردنی سیستمی خوێندن؟

د.دلاوەر عەلائەدین: وەك پێشبینی دەكرێت چەندین بەربەست هەبوون بۆ پێشكەوتن. چەندین گرووپ و لایەنی گەورە هەبوون كە بەرژەوەندییەكی زۆریان هەبوو لە مانەوەی سیستمە كۆنەكە و ئامادە نەبوون بەشداری هەڵمەتی ریفۆرم بكەن. هەندێكی دیكە كە خەڵكانی تەقلیدی بوون، ئامادە نەبوون بەپێی یاسا نوێیەكان كاربكەن. هەروەها كاریگەری دەرەكی هەبوو كە بەردەوام دەستیان وەردەدا لە كاروبارەكان و هەوڵیان دەدا سیستمەكە پێشنەكەوێ بۆ بەرژەوەندی خۆیان.

چەندین زانكۆی تایبەت شكستیان هێنا تەنیا بە دەركردنی چەند رێنمایی و ستانداردێكی سادە بۆ باشكردنی كوالێتی و شێوازی پێدانی بڕوانامە. هەندێكیان هەوڵیاندا رووبەڕوومان ببنەوە بە هەڵمەتی لۆبیكردن لەنێو سیاسەتمەداران و پەرلەمانتاران و دروستكردنی كاریگەری لە رێگەی گرووپ و رێكخراوی مامۆستا و خوێندكاری. رێكخراوە خوێندكارییەكان لە رابردوودا كاریگەرییەكی بێ سنووریان هەبوو لەسەر دەسەڵات و سەپاندنی خواستەكانیان بەسەر وەزارەتی خوێندنی باڵادا. وەك پێشبینی دەكرێ ئەم رێكخراوانە لە دژی هەر دەستپێشخەرییەك دەوەستانەوە كە ببووایە مایەی بە دامەزراوەییكردنی پڕۆسەی بڕیار و سنوورداركردنی تواناو كاریگەرییەكانیان. بۆیە كەوتنە دروستكردنی هاوپەیمانێتی لەگەڵ هەندێك لەو خاوەن زانكۆ تایبەتانەی كە زانكۆكانیان لەژێر مەترسی داخستندا بوون. هەروەها هەندێك لە سەرۆك و لێپرسراوی زانكۆ حكومییەكان كە بەهۆی لایەنگیری یەكێك لە پارتە دەسەڵاتدارەكانەوە لە پۆستەكانیان دامەزرابوون، لایەنگیری ئەو رێكخراوانەیان دەكرد.

وەزارەتەكەمان زۆرترین خۆپیشاندانی لە دژ كرا كە داواكارییەكانیان نایاسایی و نەگونجاو بوون. لەسەرەتاوە هەوڵماندا وەڵامیان بدەینەوە بەڵام دواتر بڕیارماندا كە پرۆسەی ریفۆرم پەكناخەین. یەكێك لە خۆپیشاندانەكان گۆڕا بۆ خێوەت هەڵدانێكی سێ مانگە لە بەرامبەر وەزارەتەكەمان.

بەڵام رێگەمان پێدان تا ئەو كاتەی خۆیان وازیان هێنا. بەبیرم دێت جارێكیان میوانێكی بێگانە كە بۆ سەردانم هاتبوو بەهۆی یەكێك لەو خۆپێشاندانانەوە دواكەوتبوو، ئەو وەبیری هێنامەوە كە لەدەرەوە خۆپێشاندان هەیە، ئەگەرنا چیدی گوێ نەدەدرا بەو خۆپێشاندانانە و كاری وەزارەت بە ئاسایی بەڕێوەدەچوو. بەخۆشحاڵییەوە گرووپەكانی دژ بە ریفۆرم كەمینە بوون و هەوڵەكانیان بۆ پەكخستنی ریفۆرم بە هەدەر چوو، بەڵام سەركەوتوو بوون لە خاوكردنەوەی پرۆسەكە، پاش ئەوەی ئێمە وەزارەتمان جێهێشت.

رووداو: دەتوانی بە چەند وشەیەك باس لە بارودۆخی ئێستای زانكۆكانی هەرێمی كوردستان بكەی؟

د.دلاوەر عەلائەدین: ئێستا زانكۆكانی كوردستان هەوڵدەدەن بەرەو پێشەوە بچن، سەرەڕای چەندین بەربەست لەبەردەم پێشكەوتن، هەندێك نموونەی زۆر باش هەن. هەرچەندە هەموو زانكۆكان هێشتا زۆریان ماوە تا بگەنە ئاستێكی بەرز.

رووداو: لەنێو ئەو 30 زانكۆ حكومی و تایبەتیانەی لە هەرێمی كوردستان هەن، ئایا چەندیان كواڵێتی ئەوەیان هەیە كە حەزبكەی هەموویان بەو جۆرە بن؟ كامەیان باشترین زانكۆیە لە هەرێمی كوردستان؟

د.دلاوەر عەلائەدین: مەوداكە فراوانە. هەندێك هەن كە هەوڵدەدەن ببنە باشترین زانكۆ لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەكاتێكدا هەندێكی دیكەیان هێشتا لە سیستمەكەی رابردوودان. بەبێ دوودڵی دەتوانم بڵێم لەنێو زانكۆ حكومیەكان زانكۆی دهۆك باشترینە و لەنێو زانكۆ تایبەتەكان زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی باشترینە.

رووداو: هێشتا ئامۆژگاری پێشكەشی حكومەت دەكەی لە بواری خوێندن؟

د.دلاوەر عەلائەدین: بەردەوام پشتگیری حكومەت و وەزارەتی خوێندنی باڵام كردووە بەر لە بوونم بە وەزیر و دوای جێهێشتنی پۆستەكەشم، هەر بەوشێوەش دەمێنمەوە. هەموو كابینەیەكی حكومەت وەكو حكومەتی خۆم تەماشا دەكەم، چونكە هەموویان خزمەتی خەڵكەكەم دەكەن، بۆیە شایەنی پشتگیریی ئێمەن.