كێشهی لاوان و ڕۆڵی سه‌ركرده‌كان - 2
كێشهی لاوان و ڕۆڵی سه‌ركرده‌كان
به‌شی دووه‌م: ڕۆڵی ده‌سه‌ڵات و حكومه‌ت
دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌ددين
هاوڵاتی 17/6/2009
له‌سه‌روبه‌ندی هه‌ڵبژاردندا، كێشهی لاوان ده‌بێته ميحوه‌ڕی لێدوان كه‌مپه‌ينی سياسه‌تمه‌داران بۆ ڕاكێشانی ده‌نگی لاوان. كێشه به‌رچاوه‌كان دێنه سه‌رباس و به‌ڵێنی چاره‌سه‌كردنيان ده‌بيسترێ. بهڵام كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كانی لاوان ئاڵۆز و موزمينن، وه به به‌ڵێنێك و پڕۆژه‌يه‌ك چاره ناكرێن، و پێويستيان به لێكۆڵينه‌وه‌ی زانستی و هه‌وڵی جيددی هه‌يه بۆ ده‌ستنيشانكردنی هۆكاره‌كان و ڕێگاچاره‌كان. له به‌شی يه‌كه‌می ئهو وتاره‌دا (هاوڵاتی ژماره ٥۳٢)، پێناسه‌كردنی لاوان و ديده جياوازه‌كان تاوتوێكران. وه كێشهی سه‌ره‌كی يه‌كه‌م (په‌روه‌رده‌ی منداڵێتی) و دووه‌م (مافی مرۆڤ و ديموكراسيه‌ت) شی كرانه‌وه و ئاماژه بۆ ڕێگاچاره‌كانيش كرا. ته‌ركيزی ئهو به‌شه‌يان له‌سه‌ر ئهو كێشه بنه‌ڕه‌تيانه‌يه كه په‌يوه‌نديان به باری ياسا و هه‌وڵه‌كانی حكومه‌ته‌‌وه‌يه.
كێشهی سێيه‌م: ياسا سه‌روه‌ری و عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵايه‌تی
ئه‌گه‌ر هه‌رێم خاوه‌نی ده‌ستووری ديموكراسی بێ وه‌يان نه‌بێ، ئه‌وا ده‌كرێ كه كێشهی لاوان و باقی كۆمه‌ڵگا له رێگه‌ی سه‌روه‌ركردنی ياسا و داهێنانی عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵايه‌تیه‌وه چاره‌سه‌ر بكرێ. ئه‌گه‌ر هه‌موو هاوڵاتيه‌ك به سه‌ركرده و ڕه‌عيه‌وه له به‌رامبه‌ر ياسادا يه‌كسان بن، هه‌تا ئه‌گه‌ر ياساكانيش وه‌ك هی ئێستای هه‌رێم نوقسان بن، ئه‌وا جۆرێك له عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵايه‌تی په‌يدا ده‌بێ و هاوڵاتيان گله‌ييان له ده‌سه‌ڵات زۆر نابێ. بهڵام، سه‌ره‌ڕای ئيديعای سه‌ركرده‌كان، ياسا له هه‌رێمدا سه‌روه‌ر نيه و هێشتا نيه‌تی ياساسه‌روه‌ركردنيش له ڕه‌فتاری سه‌ركرده‌كان به‌ده‌ر نه‌كه‌وتووه.
ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم ئيمڕۆ ياسادانه‌رن، بهڵام ملكه‌چی ياسا نين و خۆیان له سه‌رووی ياساوه ده‌بينن و له زۆر حاڵه‌تيشدا له ياساشكاندندا ده‌سپێشكه‌رن. ته‌نانه‌ت ياساشكاندن و فێڵكردن به‌لای هه‌ندێ خه‌ڵكه‌وه بووه‌ته نيشانه‌ی زيره‌كی و ئازايه‌تی. بۆيه جێگه‌ی سه‌رسوڕمان نيه كه زۆر له لاوان بێ ئومێد بوونه و خۆیان به دۆڕاو و زوڵملێكرا و بێبه‌شكراو ده‌بينن، و هه‌ستی نيشتيمانپه‌روه‌رێتی و هه‌وڵی به‌شدارێتیان له‌لا كزبوه. له‌به‌ر هه‌مان هۆيش خه‌نده‌قی متمانه‌ی نێوان لاوان و ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم هه‌روا ڕووی له فراونبوونه و زۆرينه‌ی خه‌ڵك بڕوايان به به‌ڵێنی سياسه‌تمه‌داران نه‌ماوه.
سه‌روه‌ركردنی ياسا پێويستی به سه‌ربه‌خۆكردنی دادگا هه‌يه. له هه‌رێمدا، دادگا سه‌ربه‌خۆ نيه و ميكانيزمی به‌ڕێوه بردن و سه‌رپه‌رشتیكردنیشی به‌پێی ده‌ستوور و عورفی ديموكراسی نيه. ڕاسته ئه‌نجومه‌ن و په‌يمانگای دادوه‌ران خه‌ريكه په‌يدا ده‌بن، بهڵام هێشتا دامه‌زرانی زۆرينه‌ی داده‌وه‌ران وه‌ك دامه‌زرانی پۆستهه‌ڵگره‌كانی دامه‌زراوه‌كانی تره، واته به‌پێی مه‌حسوبيه‌ت و حيزبيه‌ته نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای لێزانی و پسپۆڕی و ئێتيكی پيشه‌يی. دادوه‌ر ده‌بێ له‌سه‌ره‌وه‌ی ده‌زگای پۆليس و ئاسايش و موخابه‌ڕات بێ، كه‌چی له هه‌رێمدا به‌شێكی دادوه‌ران ئه‌ندامی حيزبی ده‌سه‌ڵاتداران، و هه‌ندێكيان ئه‌ندامی ئاسايش و موخابه‌ڕاتی سه‌ر به حيزبی ده‌سه‌ڵاتدارن. له ديوی پارتی كۆميته‌يه‌كی حيزبی هه‌يه به‌ناوی "لێژنه‌ی مه‌حاكيم"، وه ئه‌ندامه‌كانی وا ناسراون كه سه‌ر به ده‌زگای پاراستنن. به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی ئهو لێژنه‌يه هيچ دادوه‌رێك له ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌ڵاتی پارتيدا دانامه‌زرێ. ئه‌وله‌ويه‌تيش له‌لای ئهو لێژنه‌يه بريتيه له وه‌لائی كوێرانه بۆ حيزبه‌كه، نه‌وه‌ك بۆ توانای پيشه‌يی دادوه‌ر. ئيتر دادوه‌ر وه‌ك تاكه‌كه‌سێكی موعه‌ڕه‌ز ملكه‌چی خودی ده‌زگاكانی ژێرده‌ستيه‌تی و بۆ خاتری ڕزق و به‌رژه‌وه‌ندیه تايبه‌ته‌كانيشی مه‌جبووره وه‌لائی سه‌ره‌كی بۆ حيزب و ده‌زگا موخابه‌ڕايه‌تيه‌كان بێ، نه‌ك پاراستنی پيرۆزێتی پيشه و به‌رژه‌وه‌ندی وڵاته‌كه‌ی.
بێگومان سه‌ربه‌خۆكردنی دادگا پێويستی به پته‌وبوونی ڕێكخراوی دادوه‌رانه‌وه‌يه. له هه‌رێمدا ڕێكخستنی ده‌زگاكه له ڕێگه‌ی يه‌كێتی دادوه‌ران و سه‌نديكای پارێزه‌رانه‌وه ئه‌نجام ده‌درێ، ئه‌وانه‌ش وه‌ك هی عيراقی كۆن له‌سه‌ر بنه‌مای سيسته‌می كۆمۆنيستانه‌ی ديكتاتۆريانه به‌ڕێوه ده‌چن، وه به پێچه‌وانه‌ی عورفی ديموكراسی بوونه‌ته به‌شێكی دانه‌بڕاو له جيهازی ده‌وڵه‌ت و جيهازی حيزبی. ته‌ركيزی كاری ڕۆژانه‌يان په‌يوه‌ندی به پاراستنی مافی هاوڵاتی و سه‌ربه‌خۆيی بڕياردانه‌وه نيه، به‌ڵكو په‌يوه‌ندی به پێشبڕكێی ئيمتيازات و هاوكاری كردنی ده‌سه‌ڵاتدارانه‌وه‌يه. شايانی باسه كه ئه‌گه‌ر پارێزه‌ر له‌ياسا لابدات ئه‌وا به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی سه‌نديكای پارێزه‌ران نابێ ببرێته دادگا. سه‌نديكاش يه‌خسيری حيزب و ده‌سه‌ڵاته، و پاراستنی ياسا له ئه‌وله‌ويا‌تی دانيه. بۆيه، جێگه‌ی سه‌رسوڕمان نيه كه له‌نێو پارێزه‌ر و دادوه‌ره‌كانی هه‌رێمدا به ده‌يان و بگره سه‌دان ياساشكێن و تاوانكه‌ر هه‌ن كه به‌هۆی پشتگيری سه‌نديكا و حيزبه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانه‌وه به‌ربوونه‌ته گيانی سيسته‌م و گيانی هاوڵاتیان. بۆيه‌ش ده‌سه‌ڵات و ده‌زگای دادگا له ئاستی پێشێلكردنی ياسادا له هه‌ناوه‌وه تێكهه‌ڵكێشراون. واته هێشتا سيسته‌می دادگا زۆری ماوه بگاته ئهو ئاسته‌ی بتوانێ خۆی له ده‌ستێوه‌ردانی ده‌سه‌ڵات بپارێزی، تاكو به‌هۆيه‌وه سه‌ربه‌خۆ و سه‌روه‌ر بێ و پايه‌ی به‌رزی ئه‌خلاقیش داگير بكات، وه متمانه‌ی هاوڵاتی زامين بكات و له پڕۆسه‌ی داهێنانی عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵايه‌تيدا پێشڕه‌و بێ.
چارهسهری كێشهی سێيه‌م
سه‌ربه‌خۆكردنی دادگا و داهێنانی عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵايه‌تی پڕۆسه‌يه‌كی درێژخايه‌نه و له‌گه‌ڵ په‌روه‌رده‌ی نه‌وه‌كان و به هيممه‌تی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی وورده وورده گه‌شه‌ده‌كات. بهڵام ئهو پڕۆسه‌يه له چركه‌ی نيه‌تهێنان و بڕياردانه‌وه ده‌ست پێده‌كه‌ن. ئه‌ركی لوتكه‌كانی ده‌سه‌ڵاته كه به‌و سيسته‌مه ڕزيوه‌‌ی ئێستا كه پاشماوه‌ی عيراقی كۆنه ڕازی نه‌بن. بۆ به‌رز ڕاگرتنی هه‌يبه‌تی حوكم و ده‌سه‌ڵاتيان، ده‌بێ به به‌ڵگه‌‌وه نيه‌تی ياسا سه‌روه‌ركردن بسه‌لمێنن. واته بڕياری چاره‌نوس ساز بده‌ن و به له‌خۆبورده‌ييانه به‌دوو پڕۆسه‌كه بكه‌ون. بهڵام له‌وه‌ناچێ كه ئهو نيه‌ته وازوو بێته كايه‌وه، چونكه له به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌ڵاتداراندايه كه دادگا وه‌ك ئامڕازێكی ژێرده‌ست له ململانێی نفوز و پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی تايبه‌تدا به‌كار بهێنن.
بۆيه‌ش ئه‌ركی سه‌ربه‌خۆ كردنی دادگا ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆی په‌رله‌مان و خودی دادگا و كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و ميديای ئازاد و خه‌ڵكی ده‌نگده‌ره‌وه. ئه‌ركی په‌رله‌مانه كه ياسای بوێرانه ده‌ربكات، و به ميكانيزمی به‌ڕێوه‌بردنی دادگادا بچێته‌وه و ڕێگه بۆ ئازادكردنی خۆش بكات. بهڵام ديسانه‌وه په‌رله‌مانی كوردستان زۆری ماوه له‌و مه‌سه‌له چاره‌نووس سازانه‌دا به ڕۆڵی مێژوويی خۆی هه‌ڵبستێ. له‌ڕابوردوودا به‌لای لاوانه‌وه بوونی و نه‌بوونی په‌رله‌مانه‌كانی پێشتر تا ڕاده‌يه‌ك وه‌ك يه‌ك بوون، و ئومێدی كاڕابوونی به خولی هه‌ڵبژاردنه‌‌كانی ئاينده به‌ستراوه‌ته‌وه.
ئه‌ركی دادوه‌ر و پارێزه‌رانه كه په‌يوندی هه‌يبه‌تشكێن له‌گه‌ل حيزب و جيهازه موخابه‌ڕاتيه‌كان بپسێنن، و به‌لانی كه‌مه‌وه له نێو خۆياندا كاروباری سه‌نديكاكان به عورفێكی ديموكراتيانه ڕێك بخه‌ن، و ئه‌ندامه پێشڕه‌وه‌كانیان به ئه‌ركی لۆبيكردن هه‌ڵبستن به حيكمه‌ته‌وه هێدی هێدی دادگا ئازاد بكه‌ن. هه‌ڵبه‌ته، دادوه‌ر و پارێزه‌ران ئهو كاره‌يان به‌يه‌كده‌سته‌كی پێ ئه‌نجام نادرێ، چونكه هه‌يمه‌نه‌ی حيزب و ده‌سه‌ڵات و ده‌زگا تۆقێنه‌ره‌كان به سه‌رياندا زاڵه . بۆيه پێويستيان به هه‌ماهه‌نگی و پاڵپشتی ميدياكان و ڕێكخراوه مه‌ده‌نيه‌كان و كۆمه‌ڵگای هه‌رێمه‌وه هه‌يه.
ڕاسته ده‌سه‌ڵات و ده‌زگا ده‌ستوه‌شێنه‌ره‌كانيان به‌رهه‌ڵستی گۆڕان ده‌كه‌ن، بهڵام سه‌ربه‌خۆيی نادرێ به‌ڵكو ده‌ستێندرێ. خۆشبه‌ختانه، له كه‌شی عيراقی ئيمڕۆدا، ده‌كرێ سه‌ربه‌خۆيی دادگا به‌بێ توندوتيژی و به‌بێ قوربانیدانێكی زۆره‌وه له ده‌سه‌ڵات بسه‌ندرێ. بهڵام بۆ ئه‌وه ده‌بێ خاوه‌ن شه‌ئنه‌كان له‌خۆيانه‌وه ده‌ست پێبكه‌ن و دادوه‌ر و پارێزه‌ران عيزه‌ت نه‌فسيان بكڕنه‌وه، چونكه ئهو دۆزه هی ئه‌وانه پێش ئه‌وه‌ی دۆزی لاوان و باقی كۆمه‌ڵگا بێ.
كێشهی چواره‌م: بازاڕی كار
مه‌سه‌له‌ی بێكاری لاوان ده‌ره‌نجامی كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كانی هه‌رێمه، بهڵام خۆيشی كێشه‌يه‌كی مه‌زنه، و چاره‌سه‌ر كردنيشی ڕێگه بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی تريش ئاسان ده‌كات. بازاڕی كار له هه‌رێمدا بريتيه له گێژاوێكی بێ نيزام و پڕله گرفت، به‌جۆرێك كه حكومه‌تی هه‌رێم كۆنتڕۆڵی به‌سه‌ريدا سنوورداره. تا ئێستا نه‌خشه‌ی بازاڕی كار و داتای مووچه‌خۆری بنه‌ڕه‌تی و مشه‌خۆری، و پلانی پڕۆژه‌ی ستراتیژی بۆ ژێرخانی هه‌رێم و پلانی ئيستيعابی لاوان و تازه پێگه‌يشتوان به‌شێوه‌يه‌كی زانستيانه ئه‌نجام نه‌دراوه.
له سه‌ره‌تای حه‌فتاكانه‌وه حيزبی به‌عسی عيراق به فه‌لسه‌فه‌يه‌كی شێواوی نيمچه سۆشياليستی په‌يڕه‌وی سيسته‌مێكی ئابووری له جۆری (كاپيتاليزمی ده‌وڵه‌ت) كرد. وه له دوای خۆماڵی كردنی نه‌وت، حكومه‌ت له ڕاده‌به‌ده‌ر ده‌وڵه‌مه‌ندبوو و خودی ده‌وڵه‌ت بووه سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی دارايی وڵاته‌كه. زۆرينه‌ی خه‌ڵك بوونه فه‌رمانبه‌ر و مووچه‌خۆری ده‌وڵه‌ت. ته‌نانه‌ت جوتيار و خه‌لكی بێكاريش، وه‌ك جۆره (ضمان)ێكی كۆمه‌ڵايه‌تی بۆ نه‌هێشتنی هه‌ژاری، خزێندرانه ناو تۆڕی مووچه‌خۆری مشه‌خۆر و به جيهازی ده‌وڵه‌ت به‌سترانه‌وه. وه بۆ خاتری لاوازكردنی بزوتنه‌وه‌ی چه‌كداری كوردیش، ڕژێمی عيراق ژماره‌يه‌كی له‌بن نه‌هاتووی لاوانی كوردی كرده چه‌كداری مووچه‌خۆر. ئيتر له‌و ڕۆژه‌وه كه‌ڵتووری په‌يوه‌ندی به‌رهه‌مهێنان به‌و شێوه ئيفليجه ده‌قی گرتووه و توانای گه‌شه‌كردن و خۆنوێكردنه‌وه‌‌ی نه‌ماوه و له ڕووی چۆنايه‌تيشه‌وه به‌رهه‌مه‌كانی بێ نرخه.
له ساڵی ١۹۹٢ به‌ولاوه، حكومه‌تی كوردی بازاڕی كراوه‌‌ی له هه‌رێمدا ئامێز گرت، بهڵام كه‌لتووری مووچه‌خۆری مشه‌خۆری له جاران خراپتريش به‌رده‌وام كرد. خۆ به‌ر له يه‌كگرتنه‌وه‌ی دوو ئيداره‌ی هه‌رێم، يه‌كێتی و پارتی ژماره‌يه‌كی زۆر له خه‌ڵكانی سه‌ر به حيزبه‌كانيان به‌بێ حاجه‌ت ته‌عين كرد. ئيتر ئێستا وه‌زاره‌ت و دائيره‌كانی هه‌رێم وا به مووچه‌خۆری كه‌مبه‌رهه‌م قه‌ڕه‌باڵغ بوونه و فرسه‌ته‌كانی ته‌عين بوونی لاوان له دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت كه‌متريش بوونه.
ئيمڕۆ بازاڕی كار له كه‌رتی تايبه‌تدا سنوورداره و هێشتا بيزنيسی خۆماڵی بايی ئه‌وه‌نده گه‌شه‌ی نه‌كردوه كه بازاڕ بووروژێنێ. و‌ه‌به‌رهێنه‌ر و بيزنيسی ده‌ره‌كيش سه‌ره‌ڕای هه‌وڵه جيدديه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم هێشتا به ئاستێكی شايان ڕوویان له هه‌رێم نه‌كردووه،. حكومه‌ت له ڕێگه‌ی ياساگۆڕين و كارئاسانكردن و ڕێكلامی "عيراقه‌كه‌ی تر"دا، هه‌وڵی ڕاكێشانی وه‌به‌رهێنه‌رانی ده‌ره‌كی داوه. بهڵام هه‌وڵه‌كان زۆری به‌فيڕۆ چوون چونكه له‌به‌ر كێشهی گه‌نده‌ڵيی و غيابی ياساسه‌روه‌ریدا، وه‌به‌رهێنه‌ره بيانيه‌كان بايی ئه‌وه‌نده دڵنيا نه‌بوونه‌وه كه به خۆيان و ملياران دۆلاريانه‌وه ڕوو له هه‌رێم بكه‌ن. ناوبانگی ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم له نێو بيزنيسی ده‌ره‌كی وا ڕۆيوه كه هيچ جۆره پڕۆژه‌یه‌كی تيجاری مه‌زن به‌بێ شه‌ريكێكی خه‌وتوو له نێو ده‌سه‌ڵات و حاشيه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا ئه‌نجام نادرێ. جا گرنگ نيه ئايا تا چی ڕاده‌يه‌ك ئهو ناوبانگه به هه‌قه يان به ناهه‌ق، به‌ڵكو گرنگ لێره‌دا ئه‌وه‌يه كه زه‌ره‌ری خۆی له هه‌رێمداوه و سڕينه‌وه‌شی كاری بێ ووچانی گه‌ره‌كه.
چارهسهری كێشهی چواره‌م
كێشهی بێكاری لاوان ته‌نيا به هۆی به‌گه‌ڕ كه‌وتنی بازاڕی كاره‌وه چاره‌سه‌ر ده‌كرێ. سامانی وڵاتيش بێجگه له‌وه‌ی كه به‌شێكی له‌به‌ر بێ به‌رنامه‌يی حكومه‌ت به‌فيڕۆ ده‌ڕوات، خۆيشی به‌شی ووروژاندنی بازاڕ ناكات. پێويسته حكومه‌ت به چاوێكی ڕه‌خنه‌گرانه و بابه‌تيانه پڕۆژه‌ی "عيڕاقه‌كه‌ی تر" هه‌ڵسه‌نگێنێ و هۆكاری فه‌شه‌له ڕێژ‌‌ه‌يی و فيعليه‌كه‌ی دياری بكات. ئه‌وه له به‌رژه‌وه‌ندی خودی ده‌سه‌ڵاتداران و كۆمپانيا و بيزنيسه‌كانی به‌رده‌ستی ده‌سه‌ڵاتدارانه به‌ر له‌وه‌ی له به‌رژه‌وه‌ندی لاواندا دابێ. پێويسته به بڕياری بوێرانه هه‌ڵمه‌تی كۆنتڕۆڵكردنی گه‌نده‌ڵی له بازاڕ و كه‌رتی تايبه‌ت و ده‌زگاكانی وه‌به‌رهێناندا ده‌ست پێ بكات، و وه‌به‌رهێنه‌ره ده‌ره‌كيه‌كان دڵنيا بكاته‌وه. پێويسته پلانی ستراتيژی و به‌رنامه‌ی سه‌رتاسه‌ری بۆ دروستكردنه‌وه‌ی ژێرخان و سه‌رخانی هه‌رێم دابڕێژێ و به ووردی حيساب بۆ عه‌رز و ته‌ڵه‌بی بازاڕی كار بكات و به سيسته‌ميانه پياده‌ی بكات، وه سامان و داهاتی هه‌رێميش بۆ ووروژاندنی بازاڕه‌وه بخاته گه‌ڕ.
هاوكات، پێويسته حكومه‌ت سيسته‌مێكی (ضمان)ی كۆمه‌ڵايه‌تی بۆ هه‌ژاران دابنێ و چيتر ڕێگه به مووچه‌خۆری سێبه‌ر و جووت موچه‌يی و مووچه‌ی بێ به‌رهه‌م نه‌دات. هه‌روه‌ها چاوێك به شێوازی به‌فيڕۆدانی داهاتی هه‌رێم بۆ وه‌لائكڕين و مووچه‌ی حيزبی و ڕێكخراوه‌يی بخشێننه‌وه. هه‌ڵبه‌ته ده‌سه‌ڵاتدارانی ناوه‌وه و ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت له‌و كێشانه باش ئاگادرن و پێوه‌شی ده‌ناڵێنن بهڵام هێشتا نيه‌ت و ئيڕاده‌ی سياسی بۆ چاره‌كردنی ئهو كێشانه نه‌هاتۆته كايه‌وه. كه‌ی ئهو نيه‌ت و ئيراده‌يه په‌يدا بوو، ئه‌وا وورده‌كاری و ميكانيزمی ئه‌نجامدانيان ئاسانه و به كاری پسپۆڕان ئه‌نجام ده‌درێ.
كێشهی پێنجه‌م: پلان و ته‌نسيقی حكومه‌ت
دياره كه حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌سيری بارودۆخی سياسی ناهه‌موار و كۆنتراكتی نێوان پارتی و يه‌كێتيه. وه‌ك هه‌موو حكومه‌تێكی تری ئيتيلافی، حكومه‌تێكی لاوازه و توانای هه‌ڵگرتنی گاشه‌به‌ردی نيه. له‌وه‌ناچێ پلانی ستراتيژی و به‌رنامه‌ی سه‌رتاسه‌ری بۆ كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كانی لاوان هه‌بێ. تا ئێستا حكومه‌تی هه‌رێم سياسه‌تێكی مه‌ركه‌زی و به‌رنامه‌يه‌كی تۆكمه‌ی بۆ لاوان له ئامێز نه‌گرتووه. نه‌خشه‌ڕێی لاوانی وه‌زاره‌تی وه‌رزش و لاوان له چه‌ندين بڕگه‌يدا باس له پێويستی ته‌نسيقكردن له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی تر ده‌كات، بهڵام له‌وه‌ناچی كه هيچ كام لهوانه به‌شداریه‌كی چالاكانه‌ی له لێكۆڵينه‌وه‌كان و هه‌وڵه‌كاندا كردبێ. ته‌نانه‌ت، به‌ڵگه‌كان وايده‌رده‌خه‌ن كه‌وا زۆربه‌ی وه‌‌زاره‌ته‌كانی كابينه نه‌خشه‌رێی لاوان به پڕۆژه‌ی حكومه‌ت نازانن و له‌جياتی پشتگيری كردن، پشتگوێيان خستووه.
شايانی باسه كه وه‌زاره‌تی وه‌رزش و لاوان پڕۆژه‌يه‌كی تازه‌ی سه‌رنج ڕاكێشی به ناوی (فه‌رهه‌نگخانه‌كان) هێناوه‌ته كايه‌وه. ئامانجێكی پڕۆژه‌كه بۆ ڕاكێشانی لاوان و هاندانی فه‌رهه‌نگی كاری خۆبه‌خشيه. ئهو فه‌رهه‌نگخانانه له زۆربه‌ی شار و شارۆچكه‌كانی هه‌رێم دامه‌زرێندراون و تێياندا فڕسه‌تی كاری خۆبه‌خشی و هه‌ره‌وه‌زی و ئامڕازی داهێنانی پيشه‌يی بۆ لاوان ته‌رخان كراون. له زۆربه‌ياندا كۆڕسی تايبه‌تی وه‌ك زمانی ئينگليزی و ڕاهێنانی كۆمپيۆته‌ر بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی توانای لاوه‌كان ته‌رخان كراوه. له هه‌ندێكياندا يانه‌ی وه‌رزش و له‌شجوانی، وه‌يان ڕاديۆی ده‌نگی لاوان به ئامڕازی سه‌رده‌ميانه كراوه‌ته‌وه. له فه‌رهه‌نگخانه‌كان گرنگی تايبه‌ت به فه‌رهه‌نگی ژينگه‌پارێزی دراوه و ئه‌ندامه‌كان هاوكاری به‌له‌ديه‌كان ده‌كه‌ن بۆ خاوێنڕاگرتنی شار و ژينگه‌كان. ئامڕازی ژينگه‌پارێزی له هه‌ندێ سه‌نته‌ری سه‌ر به وه‌زاره‌ت دروست ده‌كرێن و له ڕێگه‌ی فه‌رهه‌نگخانه‌كان له‌ناو شاردا بڵاو ده‌كرێنه‌وه. ده‌مناده‌ميش هه‌ڵمه‌تی گشتی بۆ پاك كردنه‌وه‌ی كوردستان ڕێك ده‌خه‌ن كه به هه‌زاران لاو به‌شداريان تێدا ده‌كه‌ن.
لهوانه سه‌رنج ڕاكێشتر ئهو كارگه‌يه‌ی داهێنانه كه له گوندی كه‌نده‌كه‌وه‌ی ده‌واجين له نزيك شاری سلێمانی دايه. له قوژبنێكی گونده‌كه‌دا، چه‌ندين لاوی داهێنه‌ر له‌سه‌ر پڕۆژه‌ی جياجيا ڕاده‌هێنن. پڕۆژه‌كانيش په‌يوه‌نديان به چاره‌سه‌ركردنی گرفته ته‌كنيكيه‌كانی ناو شار و بازاڕی هه‌رێمه‌وه‌يه. بۆ نموونه، لۆری (خاشۆك)يان بۆ هه‌ڵگرتن و گواستنه‌وه و ڕژتنی به‌رميلی زبڵ دروستكردوه، به‌جۆرێك كه شوفێره‌كه به ته‌نيايی ته‌واوی زبڵی گونده‌كه كۆ ده‌كاته‌وه و فڕێی ده‌دات به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌ستی به به‌رميلی زبڵه‌كانه‌وه بكه‌وێ. دياره خه‌ڵكی گونده‌كه‌ش پێشوازيه‌كی شايانيان له‌و كاره كردوه و به كۆمه‌كێكی مانگانه‌ی سيمبۆڵی هانی به‌رده‌وامكردنی خاشۆك ده‌ده‌ن.
سه‌ره‌ڕای ئهو لايه‌نه پۆزه‌تيڤ و داهێنه‌رانه، كه‌چی پڕۆژه‌ی فه‌رهه‌نگخانه‌كان به‌بێ گرفت نه‌بووه و دياره كه له ڕوانگه‌ی هه‌مان كه‌ڵتوری ململانێی حيزبايه‌تی و ته‌شه‌نه كردنی نفوزی ده‌سه‌ڵاته‌وه سه‌ير ده‌كرێن. گله‌يی لاوه‌‌كانی فه‌رهه‌نگخانه‌كان له ده‌سه‌ڵاتداره حيزبيه‌كان ئه‌وه‌يه كه به‌چاوی گومانه‌وه سه‌يری پڕۆژ‌‌ه‌كان ده‌كه‌ن. سه‌ركرده‌كانی يه‌كێتی بڵاوبوونه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگخانه‌كان به هه‌وڵێكی موخابه‌ڕايه‌تی پارتی ده‌زانن، و وايداده‌نێن كه پارتی له په‌نای پڕۆژه‌ی فه‌رهه‌نگيه‌وه ده‌يانه‌وێ نفوزيان له ناوچه‌ی يه‌كێتيدا زياد بكه‌ن. سه‌ركرده كلاسيكيه‌كانی پارتيش دژی فه‌رهه‌نگخانه‌كانن و به هه‌وڵێكی تێكده‌رانه‌ی كورده ئه‌وروپاييه‌كانی ده‌زانن كه به‌هۆی بڵاوكردنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی ديموكراتی بێگانه‌وه ده‌يانه‌وێ ته‌حه‌دای ئه‌قليه‌تی عه‌شايه‌ری و حيزبايه‌تی كلاسيكی بكه‌ن.
ئيتر له هه‌ندێ شاری ناوچه‌ی ده‌سه‌لاتی يه‌كێتیدا (بۆ نموونه له سلێمانی) ڕێگه له كردنه‌وه‌ی سه‌نته‌ری فه‌رهه‌نگخانه گيراوه، و له ديوی پارتيشدا ده‌سه‌ڵاتدارانی حيزب له نزيكه‌وه چاودێری ئه‌ندامه چالاكه‌كان ده‌كه‌ن و ناوبه‌ناو هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه‌يان لێ ده‌كه‌ن كه نابێ ده‌ست له سياسه‌ت بده‌ن و ڕه‌خنه له ده‌سه‌ڵات بگرن. لێژنه‌ی ڕۆشنبيری په‌رله‌مانیش ڕه‌خنه‌ی گه‌نده‌ڵيی له به‌رپرسه باڵاكانی فه‌رهه‌نگخانه‌كان گرتوه. بهڵام له لێژنه‌كه‌دا ديسانه‌وه به شێوه‌ی گشتاندان باس له سه‌نته‌ره‌كان كراوه، به‌بێ ئه‌وه‌ی كاری فه‌رهه‌نگخانه‌كان و پڕۆژه ئه‌نجامدراوه‌كان ئاماژه‌يان بۆ كرابێ وه‌يان به بابه‌تيانه هه‌ڵسه‌نگێندرابن. واته، له هه‌رێمدا هه‌وری سياسه‌ت و حيزبايه‌تی به‌سه‌ر كاری هه‌موو ڕێكخراوێكه‌وه زاڵه، و هيچ زامينێك نيه كه له ئاينده‌دا پڕۆژه‌ی فه‌رهه‌نگخانه‌كان ده‌پارێزرێت وه‌يان له‌گه‌ڵ گۆڕانی حكومه‌تدا به‌رده‌وام ده‌بێ.
چارهسهری كێشهی پێنجه‌م
ئه‌زموونی كاری ئهو چه‌ند ساڵه‌‌ی فه‌رهه‌نگخانه‌كان ده‌يسه‌لمێنێ كه‌وا له غيابی هاوكاری و پاڵپشتێتی ته‌واوی كابينه‌‌ی هه‌رێم و ڕێكخراوه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت، له توانای هيچ تاكه وه‌زاره‌تێكدا نيه كێشهی لاوان چاره‌سه‌ر بكات. بۆيه‌ش، پێويسته سه‌رۆكی وه‌زيران به ته‌نسيقكردن له‌گه‌ل چه‌ندين وه‌زاره‌تی په‌يوه‌نديدار سه‌رله‌نوێ ديراسه‌تی كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كانی لاوان بكاته‌وه و پڕۆژه‌يه‌كی ستراتيژی مه‌زنتر و به‌رفراوانتر له ئامێز بگرێ. ده‌بێ ئهو پڕۆژه‌يه هی سه‌رۆك وه‌زيران و ته‌واوی كابينه بێ، نه‌وه‌ك ته‌نيا هی وه‌زاره‌تێك و دووان، وه له ڕێگه‌ی لێژنه‌‌يه‌كی باڵای پياده‌كردنه‌و‌ه به‌دوایدا بچێته‌وه، و مه‌سه‌له‌ی هاوكاریكردنيش له‌سه‌ر هه‌موو وه‌زاره‌تێكی په‌يوه‌نديدار بسه‌پێنێ.
له‌به‌شی سێيه‌م و كۆتاييدا (له هاوڵاتی چوارشه‌ممه‌ی ئاينده‌دا)، ڕۆڵی خودی لاوان و ڕێكخراوه‌كانی لاوان تاوتوێ كراوه