كێشهی لاوان و ڕۆڵی سه‌ركرده‌كان - 3
كێشهی لاوان و ڕۆڵی سه‌ركرده‌كان
به‌شی سێيه‌م و كۆتايی: ڕۆڵی خودی لاوان و ڕێكخراوه‌كانی لاوان
دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌ددين
هاوڵاتی 21/6/2009
له به‌شی يه‌كه‌م و دووه‌می ئه‌و وتاره‌دا (هاوڵاتی ژماره ٥۳٢ و ٥۳٤) كێشهی لاوان و باسی ديده لێك جياوازه‌كان كران و پێنج كێشهی بنه‌ڕه‌تی په‌يوه‌نديدار به سيسته‌م و ده‌سه‌ڵات و حكومه‌ت و ياسا و بازاڕی كار تاوتوێ كران. له‌و به‌شه‌ی سێهه‌م و كۆتاييدا، باس له كێشهی ڕێكخراوه‌كانی لاوان و كێشهی كه‌مبه‌شدارێكی خودی لاوان كراوه.
كێشهی شه‌شه‌م: ڕێكخراوه‌كانی لاوان
له هه‌رێمدا چه‌ندين ڕێكخراوی لاوان و خوێندكاران هه‌ن كه ژماره‌يه‌كی زۆر له ئه‌ندامان به يه‌كتر ده‌به‌ستنه‌وه و فڕسه‌تی به‌شداربوون ده‌ڕه‌خسێنن و چالاكی سياسی و كۆمه‌ڵايه‌تی و ڕۆشنبيری ئه‌نجام ده‌ده‌ن. زۆربه‌يان گۆڤار و ڕۆژنامه ده‌رده‌كه‌ن و به‌رنامه‌ی كۆڕسی ڕاهێنان و ئه‌نجامدانی سێميناری فيكری و ئاهه‌نگی كۆمه‌ڵايه‌تیان هه‌يه. زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری ئه‌وانه سه‌رچاوه‌ی دارايی مسۆگه‌ر و پشتگيری حيزبه‌كانيان له‌دوايه. ئيتر به كۆی ژماره‌ی ئه‌ندامان و مه‌سره‌فی مانگانه‌ی ئه‌و ڕێكخراوانه بێ ده‌بوايه كێشهی لاوان بايی ئێستا زه‌ق نه‌بووايه. به‌ڵام له ڕاستيدا به‌رهه‌می ئه‌و ڕێكخراوانه له ڕووی چۆنايه‌تيه‌وه له ئاستێكی زۆر نزمدايه، و سروشت و شێوازی ئه‌نجامدانی چالاكيه‌كانيشان له كێشهی لاوانی زياتر كردوه نه‌ك كه‌متر. هۆيه‌كه‌شی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی كه كاری زۆربه‌ی ئه‌و ڕێكخراوانه ته‌واوكه‌ری كاری حيزبیه و ئه‌وله‌ويه‌ت به خزمه‌تكردن و چاره‌سه‌ركردنی كێشهی لاوان نه‌دراوه.
نهێنی نيه كه‌وا زۆرينه‌ی ڕێكخراوه‌كانی خوێندكاران و لاوان سه‌ر به مه‌كته‌بی ڕێكخراوه ديموكراتی و جه‌ماوه‌ريه‌كانی حيزبه‌كانن، و ڕاسته‌وخۆ له‌لايه‌ن سه‌ركردايه‌تی حيزبيه‌وه سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێن. و ئه‌ندامانی مه‌كته‌بی سياسی حيزبه‌كان له دانيشتنه‌كانی كۆنگره‌ی خوێندكاران و لاوان ئاماده ده‌بن، و بڕيار له‌سه‌ر ئه‌جينداكان و بگره پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانيشيان ده‌ده‌ن.
كه‌ڵتووری كارهه‌ڵسوڕاندان و ئيداره‌ی ئابووری ناو ئه‌و ڕێكخراوانه‌ش هه‌ر به هه‌مان شێوازی حيزبه‌كان به‌رێوه ده‌چێ، بۆيه‌ش مه‌سه‌له‌ی داهێنان و موماره‌سه‌ی ديموكراسی و په‌روه‌رده‌كردنی فيكری ئه‌وله‌ويه‌ت وه‌رناگرن. پێشكه‌وتن و سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر په‌يژه‌ی سه‌ردارێتی په‌يوه‌ندی ڕاسته‌وخۆی به توانای پێشڕه‌وێتی لاوه‌كانه‌وه نيه، به‌ڵكو ئه‌وانه به دامه‌زراندن و له‌سه‌ر بنه‌مای وه‌لائی حيزبی و مه‌حسوبيه‌تدا ئه‌نجام ده‌درێن. ئاشكرايه پێشبڕكێ له‌سه‌ر پۆسته به‌رزه‌كانی ئه‌و ڕێكخراوانه بۆ خاتری ده‌ستكه‌وت و ئيمتيازاته، نه‌ك بۆ ئه‌نجامدانی به‌رنامه‌ی نوێسازی و بۆ باشتر خزمه‌تكردنی لاوان.
به‌و پێيه كه‌شی گه‌نده‌ڵيی دارايی و كه‌ڵتوڕی تاكڕه‌وێتی له ناو زۆربه‌ی ڕێكخراوه‌كانی لاواندا له هه‌مان ئاستی ڕێكخراوه سياسيه خاوه‌نه‌كانيانه. شاراوه‌ش نيه كه ڕێخكراوه‌كانی لاوانی سه‌ر به دوو حيزبه ده‌سه‌لاتداره‌كه خۆيان به به‌شێكی دانه‌بڕاو له دهسهڵاتی حوكمڕانی ده‌بينن و به ئه‌ركی خۆيانی ده‌زانن كه به‌رگری له ده‌سه‌ڵات بكه‌ن و چاو له هه‌ڵه‌كانی بپۆشن. ئه‌ندامه چالاكه‌كانيان ئاماده‌ن هاوكاری ده‌سه‌ڵات له هێنان و بردنی زانياری موخابه‌راتی و له هه‌وڵی داپڵۆسينی ده‌نگی ئۆپۆزيسيۆنيش بكه‌ن. جا جێگه‌ی سه‌ر سوڕمان نيه كه‌وا له كوردستاندا زۆرينه‌ی خه‌ڵك به گومانه‌وه سه‌يری نيه‌ت و ئه‌جيندای ڕێكخراوه‌كانی سه‌ربه حيزبه‌كانه‌وه ده‌كات، و هه‌موو هه‌وڵ و هيممه‌تێكی ئه‌وان به جۆرێك له موئامه‌ڕه‌‌ی سياسی لێك ده‌ده‌نه‌وه.
چاره‌سه‌ری كێشهی شه‌شه‌م
به‌ڵگه‌نه‌ويسته كه ته‌نسيق كردن له نێوان لاوان و ڕێكخراوه‌كانی لاوان قوڕساييه‌كی زۆر زياتر به هه‌ڵمه‌تی لۆبی لاوان ده‌دات. ديارده‌يه‌كی باشه كه لاوان به‌شداری له چالاكيه‌كانی ڕێخكراوه جياجياكاندا ده‌كه‌ن. جا مه‌رج نيه لاوان بێ لايه‌ن بن وه‌يان به‌شداری ته‌نيا له ڕێكخراوی ناحيزبی بكه‌ن تاوه‌كو بتوانن دۆزه‌كانيان پێش بخه‌ن، به‌ڵكو گرنگ ئه‌وه‌يه كه لاوان له سه‌رووی بيری ته‌سك و وه‌لائی كوێرانه و ده‌روێشانه‌ی حيزبه‌كانه‌وه بير بكه‌نه‌وه. پێويسته لاوانی ناو ڕێكخراوه جياجياكان توانای ئه‌وه‌يان هه‌بێ كه خاڵه هاوبه‌شه‌كانيان بدۆزنه‌وه و له مه‌سه‌له‌ی چاره‌نووس سازدا ڕه‌خنه له خودی سه‌ركرده‌كانی خۆيان بگرن و هه‌وڵده‌ن له ناوه‌وه‌ی ڕێكخراوه‌كانياند كار بۆ سه‌رخستنی دۆزی هاوبه‌ش بكه‌ن. ئه‌و جۆره كه‌مپه‌ينه ناچێته قاڵبی لادان له ئادابی ڕێكخراوه‌يی وه‌يان سياسه‌تی حيزبه‌كه‌يان، به‌ڵكو ئه‌و هه‌ڵوێسته له هه‌يبه‌ت و سومعه‌ی ڕێكخراوه‌كه و له ڕێزدارێتی لاوه‌كانيش زياد ده‌كات.
داهێنانی كه‌ڵتوری ڕێكخراوه‌يی ديموكراسی و په‌روه‌رده‌كردنی مێشكی لاوان و ئاماده‌كردنی پێشڕه‌وی داهاتوو پێويستی به ئازادكردنی لاو هه‌يه. مه‌سئوليه‌تی سه‌ركرده‌كانی حيزبه‌كانه كه ڕێگه‌ی ڕێكخراوهكان بده‌ن كه ميكانيزمی ديموكراسيانه له ئه‌ستۆ بگرن و كه‌شی بيركردنه‌وه‌ی ئازاد دابهێنن. ئه‌و لاوانه كوڕ و كچانی خودی ئه‌ندامه‌كانی حيزبه‌كانن، و خۆيشيان يه‌كه‌م سوودمه‌ند ده‌بن له باش په‌روه‌رده‌كردنی لاوه‌كان.
كێشهی حه‌فته‌‌م: خودی لاوان
به هۆی كه‌ڵتووری شێواو و سيسته‌می بێ ڕێڕه‌و و غيابی په‌روه‌رده‌ی ته‌ندروست و نزمی ئاستی توانای پيشه‌يی لاوان، زۆرينه‌ی لاوانی ئيمڕۆ له هونه‌ری ده‌ستپێشكه‌ری و فرسه‌ت دروستكردندا دواكه‌وتوونه. به‌شێك له لاوانی ئيمڕۆ يان نه‌خوێنده‌وارن وه‌يان ئاستی فێربوونيان بايی ئه‌وه‌نده نزمه كه به‌هۆيه‌وه توانای پێشبڕكێیان له بازاڕی كاردا (له هه‌رێم و له هه‌نده‌راندا) كه‌مه. له عيراقدا، ده‌مێك بوو خوێندن و فێركردن به‌گوێره‌ی ياسا ئيجباری بوو، كه‌چی له ساڵی كۆڕه‌وه‌وه و له به‌ر هۆی جيا جيا‌وه دهسهڵاتی كوردی نه‌يتوانيوه كار به‌و ياسايه بكات. ئه‌وه‌ش بووه هۆی بێ به‌ش بوونی چه‌ندين نه‌وه‌ی نوێ له ڕوناكی خوێنده‌واری و هۆشياری و ڕۆشه‌نبيری و زانستی سه‌رده‌م. ده‌ره‌نجامی ئه‌وانه‌ش كێشه و كاره‌ساتی كۆمه‌ڵايه‌تی لێ په‌يدا بووه، هه‌ر له گرفتی بێكاری و هه‌ژاری و كه‌مبه‌شداریه‌وه بگره هه‌تا توندوتيژی و تاوانكردن.
لاوی كورد وه‌ك باقی كۆمه‌ڵگا فێری ئه‌وه كراوه چاوی له ده‌ستی ده‌سه‌ڵات بێ تاوه‌كو فرسه‌تی كار و پۆستی مووچه‌خۆری به شێوه‌يه‌كی مه‌ركه‌زيانه بۆ مسۆگه‌ر بكرێ، و له دوای ته‌واوكردنی خوێندنی په‌يمانگا و زانكۆ، حكومه‌ت له شوێنێك دايبمه‌زرێنێ. دواتر حكومه‌ت هاوكاری له پێدانی زه‌وی و سلفه‌ی خانوو و ژنهێنان و شووكردنی بكات. له سيسته‌می ديموكراسی و بازاڕی ئازاد دا ئه‌و ئه‌ركانه هی حكومه‌ت نين. به‌ڵام پرسياری گرنگ لێره‌دا ئه‌وه‌يه ئايا لاوانی هه‌رێم چيان پێ ده‌كرێت بۆ ئه‌وه‌ی ده‌ستپێشكه‌ر بن و چاره‌نووسی خۆيان دياری بكه‌ن، و به‌رنامه‌ی ژيان و گوزه‌رانيان دابڕێژن و ئاواته پيشه‌يی و كۆمه‌ڵايه‌تيه‌كانيان به‌جێ بگه‌يه‌نن؟
چاره‌سه‌ری كێشهی حه‌فته‌‌م
لاوانی هه‌رێم زۆريان پێ ده‌كرێ بۆ ئه‌وه‌ی به ده‌ستێپشكه‌ری خۆيانه‌وه كه‌شی سه‌رفرازی و خۆشگوزه‌رانی بڕه‌خسێنن، و وابكه‌ن ده‌سه‌ڵات گوێيان لێ بگرێ و كۆمه‌ڵگای هه‌رێميش له‌گه‌لياندا هه‌ماهه‌نگ بێ. به‌ڵام ئه‌و كارانه پێويستيان به كاری به‌رنامه‌يی و خه‌باتی بێ ووچان هه‌يه.
ده‌نگدان
به هۆی زۆريی ژماره و ڕێژه‌ی لاوان له نێو ده‌نگده‌رانی هه‌رێمدا، ته‌واوی حيزب و ده‌سه‌ڵاتداره‌كانی هه‌رێم حيساب بۆ ده‌نگی لاوان ده‌كه‌ن و له هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردندا هه‌وڵی ڕازيكردنيان ده‌ده‌ن. ئه‌وه خۆی له‌خۆيدا جۆره ده‌سه‌ڵاتێكه كه لاوان له سيسته‌می ديموكراتيدا ده‌توانن به‌كاری بهێنن و وابكه‌ن كه هه‌موو حيزبێك و سياسه‌تمه‌دارێكی ململانێكه‌ر به‌رنامه‌ی بۆ لاوان هه‌بێ، و لاوانيش به مه‌رجه‌وه ده‌نگ بۆ لايه‌نه‌كان بده‌ن.
بێ گومان پێشتر حيزبه سياسيه‌كان له كاتی هه‌ڵمه‌تدا به‌ڵێنيان زۆر به لاوان داوه و كه‌ميان جێبه‌جێ كردوه، وه له غيابی نيه‌تی به‌ديموكراسيكردنی هه‌رێميشدا، هيچ هۆكارێكی دڵنياكه‌ره‌وه نيه كه وا له لاو بكات بۆ خاتری به‌ديهێنانی ئاواته‌كانی ئومێدی به پڕۆسه‌ی ده‌نگدانه‌وه هه‌بێت. به‌ڵام له ئاينده‌دا بارودۆخی هه‌رێم هه‌روه‌ك ئێستا نامێنێ و گۆڕانی ديموكراسی وا به‌ڕێوه‌يه. ئه‌وه‌تا ئازادی ده‌ربڕين و ئاماده‌يی ده‌نگده‌ربڕين فشاری له‌سه‌ر سياسه‌تمه‌داران زياد كردوه. له ئاينده‌دا هێزی ئه‌ڵته‌رناتيڤ دێنه گۆڕه‌پان و واده‌كه‌ن كه ده‌سه‌ڵاتدارنی ئيمڕۆ مه‌جبوور ببن خۆيان له‌گه‌ڵ گۆرانه‌كان ڕابێنن. ديموكراسيه‌تی به‌غدا وا له‌ده‌رگای هه‌رێم ده‌دات، جا ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم بيانه‌وێ يان نه‌يانه‌وێ مه‌جبوورن ده‌رگا بكه‌نه‌وه. به‌گوێره‌ی ياسای ديموكراسی فيدڕالی، ڕۆژێك دێت كه هاوڵاتیانی هه‌رێم ده‌توانن شكايه‌ت له حكومه‌تی هه‌رێم له‌لای په‌رله‌مانی به‌غدا بكه‌ن، و دهسهڵاتی هه‌رێم بۆ دابينكردنی مافی مرۆڤ ملكه‌چ بكه‌ن. پێويسته لاوان و ڕێكخراوه‌كانی لاوانيش فڕسه‌ت له كيس نه‌ده‌ن فاكته‌ره‌كانی گۆڕانكاری بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆيان به‌كار بهێنن و فشاری سياسی به ڕێگه‌ی ياسايی و به‌بێ توندوتيژی له‌سه‌ر دهسهڵاتی كوردی زياد بكه‌ن.
لۆبيكردن
له سيسته‌می ديموكراسيدا، لاوان و ڕێكخراوی لاوان ده‌توانن خيتابيان يه‌كخه‌ن و له ناو هه‌ناوی سيسته‌می حوكمڕانيدا لۆبی بۆ دۆزهكهيان بكه‌ن. ده‌توانن دۆستان له‌نێو په‌رله‌مانتارانی هه‌رێم په‌يدا بكه‌ن و هانيان بده‌ن كه به‌رگری له به‌رنامه‌كانيان بكه‌ن. په‌رله‌مانتاره‌كان خه‌ڵكی به‌رچاون و ده‌توانن له ميدياكاندا پشتگيری له دۆزی لاوان بكه‌ن و له ناوه‌وه‌ی سيسته‌می په‌رله‌ماندا له كاتی ياساداڕێژتن و چاودێری كردنی حكومه‌تدا ڕه‌چاوی به‌رژه‌وه‌ندی لاوان بكه‌ن. ڕاسته په‌رله‌مانتارانی هه‌رێم ڕۆڵيان لاواز كراوه، به‌ڵام له ئاينده‌دا ڕۆڵی ئه‌وانيش كاريگه‌رتر ده‌بێ و خۆيشيان به‌دوای دۆزی ڕه‌وادا ده‌گه‌ڕێن بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆڵی خۆيانی پێ ده‌ربخه‌ن.
پێويسته لاوان مينبه‌ری ميديا و ڕاگه‌ياندن بۆ گه‌ياندنی خيتابيان به‌كار بهێنن، وه له‌كاتی گونجاو و به خيتابی پۆزه‌تيڤ ڕای گشتی بۆ دۆزهكهيان ڕابكێشن و به‌هۆيه‌وه فشار له‌سه‌ر سياسه‌تمه‌داران زياد بكه‌ن. وه په‌يوه‌ندی ڕاسته‌وخۆ به ڕێكخراوهكان و حيزبه‌كان و خودی سياسه‌تمه‌دارانه‌وه بكه‌ن، تاوه‌كو له نێوياندا دۆست و لايه‌نگيران زياد بكه‌ن و به‌هۆيانه‌وه كار بكه‌نه سه‌ر پڕۆسه‌ی بڕياردان. مه‌رج نيه هه‌موو ڕێكخراوێك و سياسه‌تمه‌دارێك ببێته لايه‌نگيری دۆزی لاوان به‌ڵام لاوان ده‌توانن په‌يوه‌نديه به‌هێزه‌كانيان به‌كار بهێنن بۆ ئه‌وه‌ی فشاری هه‌مه‌جۆر بخه‌نه سه‌ر ئه‌و لايه‌نانه‌ی كه ده‌بنه ڕێگر له‌به‌رده‌م تموحه‌كانيانه‌وه.
گه‌ياندنی خيتاب
دۆزی لاوان دۆزێكی هه‌ق و ڕه‌وايه، ئه‌وه‌يش بۆ په‌يدا كردنی دۆست و پشتگيريكه‌ران ده‌سپێكێكی گرنگه، به‌ڵام شێوازی گه‌ياندنی خيتاب زۆر گرنگتره له خودی ناوه‌رۆكه‌كه‌ی. پێويسته ده‌ربڕينی په‌يامی لاوان به‌شێوه‌ی بابه‌تيانه بێ. بۆيه پێويسته لاوان به باشترين و ڕازيكه‌رترين شێواز په‌يامه‌كانیان بگه‌يه‌نن، به‌بێ ئه‌وه‌ی لايه‌نی به‌رامبه‌ر ئيستيفزاز بكه‌ن. زۆر ئاسانه كه مافی ڕه‌وا له خيتابی نێگه‌تيڤدا نقوم بكرێ، و به هۆيه‌وه پاساوی حازربه‌ده‌ست بدرێته ده‌سه‌ڵاتداران بۆ ئه‌وه‌ی مافی لاوان پشتگوێ بخه‌ن. بۆيه، خيتابی نێگه‌تيڤ و تێكده‌ر له خزمه‌تی دۆزی لاوان نيه، و پێويسته لاوان به گشتاندن و هه‌ڕه‌شه و ڕه‌خنه‌ی تێكده‌ر په‌يام نه‌گه‌يه‌نن. وه پێويسته له هه‌موو جۆره به‌كارهێنانێكی بازوو و ڕه‌فتاری توندوتيژی دووربكه‌ونه‌وه، چونكه له هه‌موو حاڵه‌تێكدا ده‌ستی ده‌سه‌ڵات زاڵتره و بگره ئاماده‌ييشی بۆ به‌كارهێنانی بازوو بۆ خاتری داپڵۆسين زياتره. بێگومان خودی حيزبه‌كان و سه‌ركرده‌كان و داروده‌سته‌ی ده‌سه‌ڵاتداره‌كان به‌شێكی دانه‌بڕاون له خه‌ڵك و ميلله‌تی هه‌رێم، بۆيه‌ش هه‌موو ديارده‌يه‌كی توندوتيژی له مێژووی تاڵی براكوژی و دواكه‌وتنی دۆزی لاوان زياتر هيچی تریان لێ په‌يدا نابێ.
به‌ڵگه
كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌ی ياسايی و زانستی بۆ گه‌ياندنی په‌يام و زيادكردنی دۆست و سه‌رخستنی دۆزی لاوان زه‌ڕوريه. ته‌نيا له‌ڕێگه‌ی به‌ڵگه‌ی حاشاهه‌ڵنه‌گره‌وه ده‌توانرێ سه‌ركرده‌ی بێمنه‌ت و دڵڕه‌ق نه‌رم بكه‌رێ، ئيقناع بكرێ، ئيحراج بكرێ وه‌يان تاوانبار بكرێ. ئه‌زموونی سياسی له هه‌موو وڵاتێكدا هه‌مان ئه‌و ڕاستيه ده‌سه‌لمێنێ. به بێ نيشاندانی به‌ڵگه‌ی موقنيع، هه‌موو ڕه‌خنه‌يه‌ك و داواكاريه‌ك كۆتاييه‌كه‌ی به بێ ئه‌نجام ته‌واو ده‌بێ. له هه‌رێمی كوردستانيشدا، بايه‌خنه‌دان به كۆكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه وای كردوه كه زۆرينه‌ی بڵاوكراوه و ڕه‌خنه‌كانی نووسه‌ران له‌لايه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه پشتگوێ بخرێن.
خۆ سه‌لماندن و فه‌ڕزی ئيڕاده
به فێر بوونی هونه‌ری پيشه‌يی و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی زانستی و ڕۆشنبيریه‌وه، لاوان ده‌توانن خۆيان به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا و سيسته‌م و ده‌سه‌ڵاتدا بسه‌پێنن. له سيسته‌می شێواو و له دونيای گه‌نده‌ڵی و واسته‌كاريدا، بۆ لاوان ئاسان نيه كه بتوانن ئيڕاده‌يان به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتداراندا فه‌ڕزبكه‌ن. به‌ڵام له ئێستا و له ئاينده‌دا ئه‌و لاوانه‌ی كه ئه‌زموون و پسپۆڕيه‌تی و توانای پيشه‌ييان به‌رزه، وه‌ك گه‌وهه‌ری ناو خۆڵ به‌ده‌رده‌كه‌ون و هيچ هێزێكی گه‌نده‌ڵپارێز نيه بتوانێ پشتگوێيان بخات. خۆ له كه‌رتی تايبه‌ت و بازاڕی ئازاد دا، هيچ بيزنيسێك پشت به خه‌ڵكی بێ توانا و گه‌نده‌ڵ نابه‌ستێت، چونكه ئه‌وان به‌دوای قازانجدا ده‌گه‌رێن و پێويستيان به كارمه‌ندانی داهێنه‌ر و به‌رهه‌مهێنه‌ره.
جا پێويسته لاوانی كورد له‌چه‌ندين بواری گشتی و تايبه‌تمه‌نديه‌وه خه‌ريكی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی توانايان بن. بۆ نموونه، فێربوونی چاپكردن و به‌كارهێنانی كۆمپيوته‌ر بۆ ئيمه‌يل و ئينته‌رنێت بوونه‌ته ئامڕازی كاركردن و په‌يوه‌ندیكردن و به‌ستنه‌وه به جيهانی سه‌رده‌م، و بوونه‌ته زه‌ڕووڕه‌ت بۆ هه‌ر كه‌سێك كه بيه‌وێ به‌شدار بێ و سه‌ركه‌وتووبێ و له زانست و زانياری دانه‌بڕێ. فێربوونی زمانی دووه‌م له ته‌مه‌نی منداڵی و لاوێتیدا ده‌بێته مايه‌ی به‌رزكردنه‌وه‌ی توانای ده‌ستكه‌وتنی زانياری و به‌های پيشه‌يی له بازاڕی كاردا. پهڕتوكخانهی كوردی له ڕووی زانست و ڕۆشنبيريه‌وه هه‌ژاره، و حاجه‌تی خوێنه‌ر پڕناكاته‌وه، بۆيه زه‌ڕووريه كه هه‌موو لاوێكی هه‌رێم فێری زمانی دووه‌م ببێ، و باشترين زمانی دووه‌م زمانی ئينگليزيه، كه به ڕاسته‌وخۆيی لاو به دونيای زانياری تازه و پێشكه‌وتنی زانستی هاوده‌م ده‌به‌ستێته‌وه. بێ گومان پهڕتوكخانهی عه‌ڕه‌بی به چه‌ندين هه‌نگاو له‌دوای ئينگليزيه‌وه‌يه به‌ڵام هێشتا له هی كوردی زۆر ده‌وڵه‌مه‌ندتره. بۆيه فێربوونی زمانی عه‌ره‌بی، و بگره ئه‌وانی تری دراوسێ و بێگانه‌كانی تری وه‌ك فه‌ڕه‌نسی و ئيسپانی، زۆر به‌كه‌لكن.
دوا ووشه
گرنگی ڕۆڵی لاوان له پڕۆسه‌ی وڵاتسازی و داهێنانی ديموكراسيه‌ت و پێشخستنی كۆمه‌ڵگادا بێ هاوتايه. به‌ڵام له هه‌رێمدا هێشتا سوود له توانا و ووزه‌ی لاوان به‌گوێره‌ی پێويست وه‌رنه‌گيراوه. وه له‌وه‌ناچی كه حكومه‌تی كوردی پلانی درێژخايه‌نی بۆ لاوان هه‌بێ. ئيمڕۆ به هۆی كه‌شی ناهه‌موار و به‌هۆی بێباكی دهسهڵاتی كوردیه‌وه، كێشهی لاوان خه‌ريكه ده‌بێته قه‌يرانی لاوان. ئيمڕۆ به‌شێكی زۆری لاوانی هه‌رێم بێ ڕێڕه‌و و بێكار و بێ به‌شن، وه له داخی بارودۆخدا، ناڕازی و دڵگرن و دووره‌په‌رێزن. خه‌نده‌قی متمانه و تێكنه‌گه‌يشتن له‌نێوان لاوان و ده‌سه‌ڵاتداران له‌وپه‌ڕی فراوانيدايه. ئه‌ركی سه‌رشانی چه‌قه‌كانی ده‌سه‌ڵاته كه كێشه بنه‌ڕه‌تيه‌كان به‌جيددی وه‌ربگرن و به‌رنامه‌ی چاره‌سه‌ريان بۆ دابڕێژن. ئه‌ركی سه‌رشانی په‌رله‌مان و دادگا و حكومه‌ت و ڕێكخراوه مه‌ده‌نيه‌كانه كه به ستراتيژيه‌تێكی ڕوون و به ته‌نسيقه‌وه كاری به‌رنامه‌يی بۆ چاكردنی بارودۆخ ئه‌نجام بده‌ن. ئه‌ركی لاوانه كه به‌خۆيانه‌وه ماندووببن و و به‌شه مه‌سئوليه‌تی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانيان بگرنه ده‌ست و كار بۆ سه‌رخستنی دۆزهكهيان بكه‌ن. باجی دواخستن و هه‌ڵپه‌ساردنی ئه‌و هه‌نگاوانه له‌سه‌ر دۆزی كورد و له‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی هه‌مه‌لايه‌نه زۆر كه‌وتووه و زۆرتريش ده‌كه‌وێ.