سەرلەبەیانی ئەمڕۆ (دووشەممە)، تیمی ئینستیتیوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە (ئینستیتیوتی مێری) لە هۆڵی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك راپۆرتێكی سیاسی سەبارەت بە ئایندەی كەركووك و شێوازی چارەسەركردنی ئەو پرسە هەڵواسراوە‌ پێشكەش بە خەڵكی پارێزگاكە و تێكڕای لایەنە سیاسییەكان‌ كرد. ئەو راپۆرتە دەرهاویشتەی ساڵە وەختێكە لە توێژینەوەی مەیدانی لەنێو پێكهاتەكانی كەركووك و لایەنە سیاسییە پەیوەندیدارەكان كە وەك چوارچێوەیەكی كاركردن (ورقە عمل) دەخرێتە بەردەم سەركردە و كاراكتەرە لۆكاڵییەكانی كەركووك هەتا بە دەستپێشخەریی خۆیان و بە هەماهەنگیی سەرجەم لایەنە كوردستانی و عێراقی و نێودەوڵەتییەكان، پرسی پارێزگاكەیان بەرەو چارەسەری كۆتایی ببەن.

شاراوە نییە كە ناكۆكی لەسەر شاری كەركووك یەكێكە لە كێشە هەرە ئاڵۆزەكانی عێراق و بووەتە سەرچاوەی چەندین قەیران و سەرئێشەی سیاسی بێ كۆتایی. سەرەڕای پەیڕەوكردنی دەستوور لە ساڵی 2005 و چەندین رێككەوتننامەی سیاسیی تر، كەچی كێشەكە بەبێ چارەسەر ماوەتەوە. ماددەی 140ی دەستووری عێراق میكانیزمێكی بۆ چارەسەركردنی پرسی كەركووك دەستنیشان كردووە، بەڵام لەبەر لێڵی و ناڕوونیی ئەم ماددەیە و نەبوونی ویستێكی سیاسیی ئەوتۆ، كێشەكان بەردەوام بوونە و رێچكەكان گەیشتوونەتە بنبەست.

هەوڵی كۆن و هەلی نوێ

لە رابردوودا چەندین ستراتیژ و نەخشەڕێگا لەلایەن دامەزراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانەوە پێشكەش كراون، بەڵام لەگەڵ رووداوەكانی پارساڵ، بەتایبەتی لەدوای سەرهەڵدانی لەناكاوی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی ناسراو بە (داعش) و ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتی ئاسایشی لە زۆربەی ناوچە جێناكۆكەكان، بارودۆخێكی نوێ هاتە كایەوە كە بووە هۆی ئاوەژووكردنەوەی هاوكێشە سیاسی و ئاسایشی و ئیدارییەكان لەو پارێزگایە. بۆیەش لە ئێستادا پێویستە هەوڵی نوێ بۆ دۆزینەوەی رێگاچارە بدرێت بە شێوازێك كە ببێتە مایەی سەرهەڵدانی ئاشتەوایی لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی شاری كەركووك.

ویستی سیاسی و ئامادەیی كەركووكییەكان

سەرەڕای ئەوەی هەموو لایەنەكان درك بەوە دەكەن كە پێویستە كێشەی كەركووك چارسەر بكرێت، بەڵام ئەوەی هەتا ئێستا تەركیزی لەسەر بووە، بریتییە لە بەڕێوەبردنی شاری كەركووك‌ نەك چارەسەركردنی پرسەكەی. ئەمڕۆ كارەكتەرە سیاسییە لۆكاڵیەكانی شاری كەركووك پێیان باشە كە هەرچی زووترە پڕۆسەیەكی كارا، بەپێی نەخشەڕێگایەكی نوێ دەستی پێ بكرێتەوە. بەڵێ راو بۆچوونی جیاواز و دژبەیەكتر دەربارەی جۆری چارەسەرەكان هەر ماون و تێگەیشتنی بیروبۆچوون و روانگەی پێكهاتەكانی نێو كەركووك گەلێك گرنگە، چونكە هەر چارەسەرێك هەڵقوڵاوی نێو كەركووك بێت كاریگەری زیاتری دەبێت بۆ زامنكردنی سەقامگیری لە پارێزگاكە.

بەڵگەنەویستە كە سەقامگیری لە كەركووك بەرپا نابێت تاوەكو رێككەوتنێكی سیاسی نەدۆزرێتەوە، هەموو پڕۆسەیەكی چارەسەریش لە داهاتوودا شەرعیەت لە كۆدەنگیی سیاسییەوە وەردەگرێت. ئەو كۆدەنگیەش دەبێ بەزووترین كات بێتە كایەوە، چونكە ئەزموونی‌ جیهانی سەلماندوویەتی كە دواخستنی پرسی ئاڵۆزی وەك كەركووك كێشەی زیاتر دەخوڵقێنێ، بە ئاستێك كەوا رەنگە لە داهاتوودا گەیشتن بە سازان و بە چارەسەر ئەستەم بێت.

چوارچێوەیەكی نوێ و راسپاردەكانی ئینستیتیوتی مێری

هەرچەندە ماددەی 140 ناكۆكیی لەسەرە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی قۆناغەكانی ئەو ماددەیە تاڕادەیەك رەزامەندییان لەسەرە و دەكرێ بكرێنە بنەمایەك بۆ دۆزینەوەی چوارچێوەیەكی نوێ بۆ یەكلاكردنەوەی پرسە ئاڵۆزەكانی وەك دیاریكردنی سنووری جوگرافی و پرسیاری ریفراندۆم و تۆماری دەنگدەران و سەرژمێری.

بۆ رەخساندنی زەمینە بۆ ئەنجامدانی ئەو پڕۆسانە، پێویستە چەندین هەنگاو بنرێن و سەركردە سیاسییەكان لەسەر ئاستی عێراق بە گفتوگۆ و بەپێی هێڵێكی زەمەنی هەوڵ بدەن لەسەر هەنگاوە عەمەلییەكانی پێش و پاش پڕۆسەی رێفراندۆم رێكبكەون. دیارە كە گەڕانەوەی تەركیزی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بۆ سەر عێراق و ئەگەری دروستبوونی نیەت و ئیرادەی سیاسی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، دەرفەتی زێڕینیان رەخساندووە بۆ گەیشتن بەو جۆرە رێككەوتنانە.

1-كات و ساتی ئەنجامدانی رێفراندۆم

پێویستە رێفراندۆم لە مەودای سێ ساڵی داهاتوودا، بەڵام بەر لە 31ی ئاداری 2018 ئەنجام بدرێت تاوەكو پڕۆسە‌كە لەگەڵ هەڵبژاردنی گشتیی ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمان)ی عێراقی ساڵی 2018 تێكەڵ نەكرێت. لەو سێ ساڵەشدا حاڵەتێكی تایبەت بە شێوەیەكی كاتی لە كەركووك دابمەزرێ كە تێیدا حكومەتی خۆجێیی پارێزگاكە ئەو دەسەڵاتانەی پێبدرێت كە بۆ خۆبەڕێوەبردن پێویستێتی. هاوكات هەنگاوەكانی دروستبوونی متمانە پیادە بكرێت، باری ئاسایشی ئەو شارە ئاسایی بكرێتەوە و خاڵە ناڕوونەكانی ماددەی 140 كە پەیوەستن بە مافی بەشداریكردن لە دەنگدان و سەرژمێری و پرسیاری رێفراندۆم روون بكرێنەوە.

ئەگەر رێفراندۆم لەمەودای ئەو سێ ساڵە‌ی ئایندەدا ئەنجام نەدرێت، ئەوا ئەگەری زۆر هەیە كە حاڵەتی ئێستای ئەو شارە (وەكو ناوچەیەكی جێناكۆك) بمێنێتەوە. خۆ رەنگە سەپاندنی حاڵەتی دیفاكتۆ (ئەمری واقیع) لەمە‌ودای كورتدا خاوەندارێتی ئەو شارە یەكلایی بكاتەوە، بەڵام لەوانەشە لەمەودای دووردا ببێتە هۆی بڵاوبوونەوەی ناسەقامگیری لەو پارێزگایە و نالەباركردنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق.

2- سنووری جوگرافی و مافی بەشداریكردن لە رێفراندۆم

پێویستە مەسەلەی سەرژمێری و سنووری جوگرافیی رێفراندۆم روون بكرێنەوە. دیارە گەڕانەوە بۆ سنووری ئیداری كەركووكی پێش هاتنی رژێمی بەعس و‌ دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكانی كۆمەڵێك ناوچە‌ی جێناكۆك كارێكی نزیكە ئەستەمە، چونكە كۆدەنگیی لایەنە لۆكاڵیەكانی كەركووك و تێكڕای پارتە سیاسییەكانی لەسەر نییە، بۆیە باشتر وایە سنووری ئیداری ئێستای پارێزگاكە ببێتە بنەما.

پێویستە لە رێگای رێككەوتنی سیاسییەوە بابەتی مافی بەشداربوون لە رێفراندۆم یەكلایی بكرێتەوە و دوا لیستی بەشداربووان لە ساڵی 2016دا ئامادە بكرێت. ئەو بابەتە زۆر هەڵدەگرێ، بەڵام رەنگە لە كۆتاییدا وا باشتر بێ كە، وەك ئەزموونی وڵاتانی دیكە نیشانیان داوە، رێگە بە هەموو دانیشتووانی شاری كەركووك بدرێت بۆ ئەوەی دەنگ بدەن، جگە لە ئاوارە ناوخۆییەكان (النازحین) و ئەو هاوردانەی قەرەبووكردنەوەی داراییان وەرگرتووە و هەروەها ئەو هاوردانەی كەوا چاوەڕوانی قەرەبووكردنەوەی دارایین.

3-پڕۆسە و پرسیاری رێفراندۆم

دوای سێ ساڵی ئاماژە پێكراو و پەیڕەوكردنی بەندەكانی نەخشەڕێگاكە، پێویستە رێفراندۆم ئەنجام بدرێت و شێوازەكەشی وەڵامدانەوە بێت بە "بەڵێ" یان "نەخێر" و وەڵامی زۆرینەی ڕەها وەربگیرێت. دەكرێ پرسیارەكە ئەوە بێت: ئایا كەركووك بخرێتە سەر هەرێمی كوردستانی عێراق؟

پێویستە رێككەوتن لەسەر ئەو لایەنە فەرمیە بكرێت كە پڕۆسەی سەرژمێری و ڕیفراندۆم بەڕێوەدەبات. دیارە دەستووری عێراق لایەنی جێبەجێكاری دەستنیشان نەكردووە كە ئەنجامدانی پڕۆسەی سەرژمێری و ڕێفراندۆم دەگرێتە ئەستۆ. بۆ ئەم مەبەستەش دەكرێت كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بەوكارە رابسپێردرێت. پێویستە چەندین لایەنی نێودەوڵەتی پەیوندیداریش چاودێریی پڕۆسەی رێفراندۆم بكەن و دان بە ئەنجامەكانیدا بنێن هەتاوەكو دواتر ئەنجامەكەی شەرعیەت وەربگرێت و جێبەجێ بكرێت.

4-پێش و پاش رێفراندۆم

بەدرێژایی ماوەی پێش ئەنجامدانی رێفراندۆم، پێویستە پڕۆسەیەكی بەردەوام بۆ جێگیركردنەوەی باری ئاسایش هەبێت و داوا بكرێت كە دەسەڵاتی ئیداری پێویست لە بەغداوە شۆڕ بكرێتەوە بۆ حكومەتی خۆجێیی كەركووك. پێویستە بەغدا و هەولێر رێز لە تایبەتمەندێتی كەركووك‌ بگرن و پشتگیری جێبەجێكردنی هەر دەرئەنجامێك بكەن كە لە رێفراندۆمی كۆتایی دەردەچێت. لەخۆگرتنی روانگەیەكی روون سەبارەت بە دۆخی پاش ئەنجامدانی رێفراندۆم دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵەوە. هەریەك لەو دوو حكومەتانە دەتوانێت لە ڕێگای پێدانی زەماناتەوە سەرنجی كەركووكیەكان بۆخۆی رابكێشێ.

5-پێشنیازە تایبەتەكان:

أ‌-بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان: پێویستە حكومەتی هەرێم رۆڵێكی دروستكەرانە بگێڕێت لە بونیاتنانی متمانە لە نێوان پێكهاتەكانی كەركووك و گەیشتن بە چارەسەری كۆتایی و گشت پارتە سیاسییە سەرەكییەكان لە كەركووك روانگەی هاوبەش و هەماهەنگیی تەواویان لە بوارەكانی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیدا هەبێت. بۆ نموونە، حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەتوانێ دەرفەت بڕەخسێنێ بۆ كێبڕكێكردن لەسەر تەواوی پۆستە پیشەیی و ئەمنییەكان لە هەرێمی كوردستان بۆ هەموو پێكهاتەكان.

ب‌-بۆ حكومەتی عێراقی فیدراڵ: بارودۆخی ئاسایشی ئێستای كەركووك حاڵەتێكی دیفاكتۆیە و دەرئەنجامی جێگۆڕكێی هێزەكانی بەرگرییە بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو ناوچەیە لە دوای 10ی حوزەیرانی 2014. دەبێت بارودۆخی ئاسایشی بە گوێرەی واقیعی ئێستا رێككەوتنی فەرمی لەسەر بكرێت، بەتایبەتی بۆ بەردەوامێتی هێزەكانی پێشمەرگە لە پارێزگای كەركووك. هەروەها پێویستە حكومەتی بەغدا بودجەی پێویست بۆ خێراكردنی پڕۆسەی چارەسەركردنی كێشەی خاوندارێتی زەویوزار و قەرەبووكردنەوە تەرخان بكات و بە یاسا بودجەی پترۆدۆلاری كەركووك زیاد بكات.

ج-بۆ كاراكتەرە ناوخۆییەكان: پێویستە هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ یەكبخرێنەوە و دیاردەی بەدەستهێنانی چەك لەنێو شاری كەركووك سنووردار بكرێت. هێزەكانی ئاسایشی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان ئامادەبوونی مەیدانییان لە كەركووك هەیە و تا ڕادەیەك كێشەی هەماهەنگییان لەنێواندا هەیە. هەرچەندە ئەم دوو هێزە هێشتا لە هەرێمی كوردستانی عێراق یەكیان نەگرتووەتەوە، یەكگرتنەوەیان لە كەركووك دەبێتە مایەی نیشاندانی نموونەیەكی باش بۆ بەشەكانی تری هەرێمی كوردستان. لە هەمان كاتدا پێویستە هێزەكانی ئاسایش پێكهاتەكانی تریش لەخۆ بگرن و تایبەت نەبێت بەیەك نەتەوە.

د-بۆ لایەنە نێودەوڵەتییەكان: پێویستە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی هەوڵی جیددی بدات بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشداریی كارا بە نوێنەرانی سیاسی كەركووك بكەن بۆ برەودان بە ئەگەرەكانی گەیشتن بە چارەسەری سیاسی. كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەتوانێ كارئاسانی بۆ پیادەكردنی پڕۆسەی دیالۆگ و ئاشتەوایی لەسەر ئاستی لۆكاڵی لە كەركووك بكات و پاڵپشتی دامەزراندنی پرۆسەیەكی سیاسیی درێژخایەن بكات.

دواپەیام

ئینستیتیوتی مێری ئەو توێژینەوەی بە دەستپێشخەری و تەمویلی ناوەكی خۆی ئەنجام داوە، ئەویش لە ئەنجامی هەستكردن بەو بەشە بەرپرسیارێتییە مێژووییەی كە دەكەوێتە سەر شانی هەموو تاكێك و لایەنێك و دامەزراوەیەكی ئەو نیشتیمانە، بە ئامانجی بەشداریكردن لە پڕۆسەی نیشتیمانسازی و بەدیهێنانی ئارامی و سەقامگیری و پێكەوەژیانی هەمیشەیی نێوان پێكهاتەكان. ئەو پڕۆژەیە قابیلی دەوڵەمەندكردنە و لێرەبەدوا ئەركی سەرشانی ئەنجومەنی پارێزگا و لایەنە پەیوەندیدارەكانە كە تا ئاستی بەجێگەیاندن كار لەسەر بڕگەكانی بكەن. ئینسیتیتوتی مێری بەردەوام دەبێ لە هاوكاریكردن و هەوڵ و تواناكانی دەخاتە بەردەستی ئەو سەركردە و رابەڕانەی كە پڕۆسەكە دەگرنە ئەستۆ.