كاراكردنی رۆڵی گه‌نج له هه‌رێمی كوردستان
كاراكردنی رۆڵی گه‌نج له هه‌رێمی كوردستان
دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين
رووداو 15-02-2017
ئیمڕۆ له بازاڕی كاری جیهانیدا كێبڕكێی توانا و لێهاتوویی تاكی گه‌نج بووه‌ته سه‌نگی مه‌حه‌ك بۆ ده‌ستكه‌وتنی ده‌رفه‌تی كار، یان ده‌رفه‌تی پێشوه‌چوون. له‌و كێبڕكێیه‌دا ته‌نیا ئه‌و جۆره گه‌نجانه براوه و سوودمه‌ند ده‌بن كه به باشترین شێوه په‌روه‌رده كراون و له به‌رزترین ئاستی كواڵیتیدا زانست و هونه‌ری سه‌ركه‌وتنیان وه‌ده‌ستهێناوه. ئه‌وه هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی گه‌وره‌یه له‌سه‌ر سه‌دان هه‌زار گه‌نجی كورد كه چاویان له سه‌ركه‌وتن و ده‌وڵه‌مه‌ندی و ژیانێكی پڕ سه‌رفرازیه، چونكه ئێستا كواڵیتی راهێنان و توانای كێبڕكێكردنیان له ئاستی بازاڕی جیهاندا له ئاستی خوازراودا نییه.
توێژی گه‌نجان له هه‌رێمی كوردستان زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگا پێكده‌هێنن و به گه‌وره‌ترین سه‌رمایه‌ی شاراوه داده‌نرێن. ئه‌وان هه‌میشه سه‌رچاوه‌ی گوڕوتینن بۆ جووڵه‌ی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی كه له رێگه‌ی فه‌راهه‌مكردنی خۆشگوزه‌رانیی خۆیان و خێزانیانه‌وه، ده‌توانن رۆڵی پێشه‌نگ له گه‌شه‌پێدان و سه‌رفرازكردنی كۆمه‌ڵگادا ببینن. به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن ئه‌و رۆڵه به‌چاكی ببینن، پێویستیان به شه‌راكه‌تێكه له‌گه‌ڵ باقی كۆمه‌ڵگا.
میراتی عێراقی كۆن
له كۆنه‌وه، عێراق وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی ره‌یعی ئیداره دراوه، به‌جۆرێك كه بازاڕی كار به‌گشتی پشتی به حكومه‌ت و ئه‌ویش به داهاتی نه‌وت به‌ستووه. ته‌نانه‌ت كه‌رتی تایبه‌تیش به راسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ تا راد‌‌ه‌یه‌كی زۆر به هه‌مان داهات به‌ستراوه‌ته‌وه. سیسته‌می په‌روه‌رده و راهێنانی گه‌نجانیش به مه‌ركه‌زیانه بۆ ده‌وڵه‌تێكی داخراوی وه‌ك سه‌رده‌می رژێمی كۆن دروستكراوه كه له‌بازاڕی جیهان دابرێنراوه. ئه‌وه‌ش به دوو شێوه ئه‌ركی بێكاری له هه‌رێمدا قورس كردووه: له لایه‌كه‌وه ژماره‌ی ده‌رفه‌ته‌كانی كار به گشتی كه‌من و له لایه‌كی دیكه‌وه به‌شێكی زۆر له ده‌رفه‌ته‌كانی نێو كه‌رتی تایبه‌ت بۆ پیشه‌مه‌ندانی بیانی ده‌چن.
سه‌رباری ئه‌وه‌ی كه له 26 ساڵی رابردوودا هه‌رێمی کوردستان له ژێر كۆنتڕۆڵی به‌غدا رزگاری بووه و حكومه‌ته‌كانی هه‌رێمیش به‌رده‌وام وه‌به‌رهێنانیان له گه‌شه‌پێدانی كه‌رتی تایبه‌تدا كردووه، سه‌رباری ئه‌وه‌ی كه قه‌یرانی دارایی و ئابووری ئێستا پێویستی به‌وه بووه ریفۆرمی بنه‌ڕەتی له بواری په‌روه‌رده و راهێنانی گه‌نجاندا بكرێته ئه‌وله‌ویه‌ت، كه‌چی هێشتا ئه‌و سیسته‌مه به شێوازی كلاسیكی ماوه‌ته‌وه و مۆدێڵێكی سه‌رده‌میانه‌ی جیا له عێراقی كۆن دانه‌هێنراوه.
به‌رپرسیارێتی
به‌رپرسیارێتی په‌روه‌رده‌كردن و كاراكردنی رۆڵی گه‌نجان به پله‌ی یه‌كه‌م له ئه‌ستۆی بڕیارده‌ر‌ه لوتكه‌ییه‌كانی سیسته‌می حوكمڕانی و بازاڕی كاره، به په‌رله‌مان و حكومه‌ت و كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و دامه‌زراوه‌كانی كه‌رتی گشتی و تایبه‌ته‌وه، به پله‌ی دووه‌میش له ئه‌ستۆی خودی گه‌نج و خانه‌واده‌كانیانە.
په‌رله‌مان: پێویسته په‌رله‌مان وه‌ك ده‌زگای یاسادانان و به‌دواداچوون، دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌تیش وه‌ك لایه‌نی جێبه‌جێكار توێژی گه‌نجان پێناسه بكه‌ن (له رووی ته‌مه‌ن و پێداویستی) و روانگه و ستراتیژی تۆكمه بۆ وه‌به‌رهێنان له ئاماده‌كردنیان و ره‌خساندنی هه‌لی كاری زیاتر بۆیان دابڕێژن. له‌وه‌ش گرنگتر، ئه‌و ده‌رفه‌تانه‌ی هه‌ن ده‌بێ به عه‌داله‌ته‌وه و به‌پێی یاسا و رێسا یه‌كسان بكرێن.
حكومه‌ت: پێویسته ستراتیژی حكومه‌ت چه‌ندین ئامانجی سه‌ره‌كی له‌خۆبگرێ، له‌وانه دڵنیابوون له ئاستی كوالیتی په‌روه‌رده و راهێنان، هاندانی به‌هره‌مه‌ندانی پێشه‌نگ بۆ بینینی رۆڵی پێشڕه‌وێتی له كاروپیشه و چالاكیی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئاگاداریی ته‌ندروستی و خزمه‌تكردنی كوڵتوور و هاندانی داهێنان و بیركردنه‌وه‌ی جیهانگیری و هتد. دیاره كه هه‌وڵ و به‌رنامه‌ی جیاواز له نێو حكومه‌تی ههرێم و دامه‌زراوه‌كانیدا له ئارادا بوونه بۆ به‌دیهێنانی ئه‌و ئامانجانه، به‌ڵام پێویستیان به كۆكردنه‌وه‌‌یه له چوارچێوه‌ی ستراتیژێكی گشتگیردا و پێویستیان به به‌رده‌وامیپێدانه. بۆ نموونه له ماوه‌ی حوكمڕانی كوردیدا وه‌به‌رهێنانێكی زۆر له زیادكردن و فراوانكردنی قه‌واره‌ی دامه‌زراوه‌كانی په‌روه‌رده و خوێندنی باڵا و په‌یمانگا پیشه‌ییه‌كاندا كراوه و ژمارەیه‌كی بێ پێشینه له‌و دامه‌زراوانه وه‌رده‌گیرێن و ده‌رده‌چوێنرێن، به‌ڵام ئه‌و ژمارانه له‌گه‌ل ده‌رفه‌ته‌كانی كاردا هه‌ماهه‌نگ نین و له ڕووی كواڵیتیشه‌وه به لاوازی ماونه‌ته‌وه.
زانكۆ: دامه‌زراوه‌كانی فێركردن و په‌روه‌رده‌ی ئه‌كادیمی و پیشه‌یی رۆڵی مه‌زنیان هه‌یه له گه‌شه‌پێدانی لایه‌نی فه‌لسه‌فی و پیشه‌یی و زانستی و هونه‌ری هه‌تا ده‌گاته لایه‌نی كۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌روونیش. پێویسته زانكۆ‌كان خاوه‌نی روانگه و ستراتیژی سه‌ربه‌خۆی خۆیان بن و به‌رچاوی خوێندكاران روون بكه‌نەوە له‌وه‌ی كه ده‌بێ چی فێر ببن و بۆچی فێری ببن و چۆن فێری ببن. ڕۆڵی زانكۆ ئه‌وه‌یه كه پێشڕه‌و‌انی پیشه‌یی په‌روه‌رده بكات و بیانخاته بازاڕی كاره‌وه، فێریان بكات چۆن خۆیان فێر بكه‌ن و به‌دوای زانستدا بگه‌ڕێن و سه‌ربه‌خۆیانه تواناكانیان به‌رز بكه‌نه‌وه.
رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی: رۆڵی ئه‌وانه له لێكبه‌ستنه‌وه‌ی گه‌نجان و گه‌شه‌پێدانیان زۆر گرنگه، هەروەها هاندانی به‌هره‌مه‌نده‌كان بۆ بینینی رۆڵی پێشڕه‌ویی له كۆمه‌ڵگادا. دیاره كه ئه‌و رێكخراوانه خۆشیان بۆ به‌جێگه‌یاندنی ئامانجه‌كانیان زیاتر پشت به گه‌نجان ده‌به‌ستن، بۆیه ده‌توانن به به‌رنامه‌ڕێژییه‌وه ده‌رفه‌تی گرنگیشیان بۆ پێشوه‌چوون بۆ بڕه‌خسێنن. له كۆنه‌وه، كه‌شی سیاسی عێراق و هه‌رێمی کوردستان و شێوازی ته‌مویلی رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی فاكته‌ری گرنگ بوونه له به‌رده‌وامكردنی مه‌دره‌سه‌یه‌كی كلاسیكی و نه‌فه‌سێكی حیزبی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی لایه‌نی په‌روه‌رده‌ی فیكری و سیاسی له نێو گه‌نجان، به‌جۆرێك كه ئاستی بیركردنه‌وه و ته‌ركیزیان زیاتر بچێته سه‌ر ململانێی ناوه‌كی له‌جیاتی كێبڕكێ له ئاستی جیهاندا، به‌ڵام ئێستا كاتی ئه‌وه‌یه چاو به روانگه و ستراتیژی حیزبه‌كاندا بۆ دیاریكردنی رێڕه‌وی گه‌نجان بخشێنرێته‌وه و گۆڕانكاری ریشه‌ییان به‌سه‌ردا بێت.
یه‌كسانكردنی ده‌رفه‌ته‌كان
شاراوه نییه كه سه‌رباری گه‌شه‌ی پێشووی دارایی و ئابووری ههرێم و سه‌رباری هه‌وڵی حكومه‌ته یه‌ك له دوای یه‌كه‌كان، كه‌چی گه‌نجان له‌نێو توێژه هه‌ره ناڕازیه‌كانی هه‌رێمن و به‌رچاویشیان بۆ ئاینده روون نییه. ئێستا گه‌نجێكی زۆر له هه‌رێمی کوردستاندا بێكارن، زۆری دیكه‌ش له خوێندندان و به جۆرێك له بێهیواییه‌وه سه‌یری ئاینده‌ی خۆیان ده‌كه‌ن.
به‌شی زۆری ناڕه‌زایه‌تی گه‌نجان په‌یوه‌سته به ناعه‌داله‌تیه‌وه له پڕۆسه‌ی دامه‌زراندن و پێدانی ده‌رفه‌ته‌كانی پێشوه‌چوون و ده‌وڵه‌مه‌ندبوون، زۆر كه‌متری په‌یوه‌سته به سنووردارێتی ژماره‌ی ده‌رفه‌ته‌كان. ئیمڕۆ گه‌نجان بایی ئه‌وه‌نده هۆشیارن كه بزانن ژماره‌ی ده‌رفه‌ته‌كان له هه‌رێمی كوردستاندا به‌هۆی فاكته‌ری ئابووری و سیاسی و ئه‌منیی ناهه‌مواره‌وه سنووردارن و له‌و باره‌یه‌وه‌ش پشوویان زۆر درێژ بووه، به‌ڵام نیگه‌رانن له جیاكارییه‌كان به‌ده‌ر له به‌هاكانی دیموكراسیه‌ت و حوكمڕانیی دروست. كاتێ ده‌رچووانی زانكۆیه‌كی ره‌سه‌ن و یه‌كێكی ناڕه‌سه‌ن هه‌مان ده‌رفه‌تی كاریان پێ ده‌درێ، یان ده‌رفه‌ت به واسته و له‌سه‌ر بنه‌مای مه‌حسوبیه‌ت ده‌به‌خشرێ، ئیتر هیچ هانده‌رێك نامێنی بۆ ئه‌وه‌ی گه‌نجێک باری خۆی قورس بكات و خه‌ریكی به‌رزكردنه‌وه‌ی توانای كێبڕكێ بێ. له ئه‌نجامی ئه‌وه‌شدا كۆمه‌ڵگا و بازاڕی كار له گه‌نجی پێشه‌نگ و پێشڕه‌و بێبه‌ش ده‌كرێن.
پێویسته حكومه‌ت به‌پێی یاسا و رێسا و رێنمایی تۆكمه، جۆره عه‌داله‌تێك دابهێنێ كه ببێته مایه‌ی دڵنیایی گه‌نجان و دروستكردنی كه‌شێكی دروست بۆ كێبڕكێ له‌سه‌ر بنه‌مای به‌هره و توانا و ئه‌زموونی پیشه‌یی (بنه‌مای سی ڤی)، وه ببێته هانده‌ری سه‌ره‌كی بۆ گه‌نجان تاوه‌كو وه‌به‌رهێنانی زیاتر له په‌روه‌رده و راهێنانی خۆیان بكه‌ن. پێویسته ههموو ده‌رفه‌تێكی كار رابگه‌یه‌نرێت و به‌پێی كێبڕكێیه‌كی كراوه و شه‌فاف و یاسایی پڕبكرێنه‌وه.
له كه‌شی ئێستای سیاسی و حوكمڕانیدا، پردی متمانه له نێوان ده‌سه‌ڵات و توێژی گه‌نجان زۆر لاواز بووه، ئه‌وه‌ش مه‌ترسیداره، چونكه سه‌نه‌د و پاڵپشتی سیسته‌می حوكمڕانی (به تایبه‌تی له بواری ئه‌منی و ئابووری) هه‌ر گه‌نجه. پێویسته ده‌سه‌ڵاتداران له ڕێگه‌ی سه‌روه‌ركردنی یاسا و داهێنانی عه‌داله‌تی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه ئه‌و متمانه‌یه پته‌و بكه‌نه‌وه و به به‌ڵگه‌وه ستراتیژ و پلانی درێژخایه‌نیان بۆ شی بكه‌نه‌وه تاوه‌كو به به‌رچاو ڕوونی و گه‌شبینییه‌وه سه‌یری پێشه‌وه بكه‌ن.
گه‌نج خۆی
به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه‌ی كه گه‌نج چاوه‌ڕوانی توێژی ده‌سه‌ڵاتداران و بڕیارده‌رانی ناو حكومه‌ت ده‌كه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌تی كار و زه‌مینه‌ی پێشوه‌چوونیان بۆ بڕه‌خسێنن، پێویسته خۆشیان هیممه‌ت بكه‌ن و به‌خۆیانه‌وه ماندوو ببن. پێویسته وه‌به‌رهێنانی جیددی له توانا و زانست و هونه‌ره پیشه‌یی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیان بكه‌ن و كۆمه‌ڵێك خاسیه‌تی بنه‌ڕه‌تی هه‌ن كه ده‌بێ په‌یدایان بكه‌ن.
پێویسته گه‌نجی ههرێم هه‌میشه بیركه‌ره‌وه بێ و هه‌وڵ بدات له فه‌لسه‌فه‌ی ژیان و مێژووی گه‌شه‌كردنی كۆمه‌ڵگاكه‌ی تێبگات و فێر ببێ دیارده‌كان شی بكاته‌وه و وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌ك بڕیار له‌سه‌ر بژارده‌كانی به‌رده‌می بدات. به‌ڵێ گه‌نج پێویستی به رێنماییكردنه، به‌ڵام كه رێنماییش وه‌رده‌گرێ ده‌بێ به بیر وهه‌ڵسه‌نگاندنێكی ره‌خنه‌گرانه و دوور له ئایدیۆلۆژیای ره‌قوته‌قی له‌قاڵبدراو وه‌ریبگرێ. به‌واتایه‌كی دیكه، فێری دیبه‌یتی ڕ‌‌ه‌خنه‌گرانه و داهێنه‌رانه ببێ و كه‌متر لاساییكه‌ره‌وه بێ.
پێویسته گه‌نج له كاتی هه‌بوونی و نه‌بوونیدا پشت زیاتر به خۆی ببه‌ستێ و ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌ت نه‌هاته به‌رده‌ست ئه‌و به‌دوایدا بگه‌ڕێ و بهینێته به‌رده‌ست، له‌جیاتی ئه‌وه‌ی به‌دوای واسته‌دا بگه‌ڕێ یان چاوه‌ڕوانی مه‌رحه‌مه‌تی سه‌رووتر بێ بۆ ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی دامه‌زراندن.
گرنگه گه‌نج خوێنه‌ر بێ و خه‌ریكی خۆفێركردن و په‌یداكردنی زانست و هونه‌ر بێ و به‌رده‌وام هه‌وڵی به‌رزكردنه‌وه‌ی توانای كێبڕكێ بدات. بۆ نموونه، زۆربه‌ی ده‌رفه‌ته گه‌وره‌كانی كاركردن و پێشوه‌چوون له ئێستادا په‌یوه‌ستن به فێربوونی زمانێكی زیندووی جیهانی و فێربوونی ته‌كنۆلۆژیای زنیاری. پێویسته ههموو گه‌نجێكی ههرێم به ڕه‌وانی فێری زمانێكی جیهانی (ئینگلیزی، فه‌ره‌نسی، عه‌ره‌بی، فارسی، توركی) ببێ تاكو له‌ڕێگایانه‌وه دوایین پێشكه‌وتنه‌كانی زانست و هونه‌ر وه‌ده‌ستبێنێ و له كێبڕكێدا هه‌نگاوێك له‌پێش خه‌ڵكی دیكه بێ. هاوكات، فێری به‌كارهێنانی سه‌رجه‌م ئامرازه‌كانی وه‌ك كۆمپیوته‌ر و ئینته‌رنێت بێت، ئه‌ویش نه‌ك ته‌نیا بایی ئه‌وه‌نده‌ی كه ئیمه‌یل و فه‌یسبووك به‌كاربێنێ به‌ڵكو بۆ هه‌ڵێنجانی زانیاری و زانست و هونه‌ری پێشوه‌چوون بێ.
دواپه‌یام
سه‌ركه‌وتنی گه‌نج پێویستی به شه‌راكه‌ته له نێوان خودی گه‌نج و كۆمه‌ڵگاكه‌ی و هیچ كامیان به‌بێ هیممه‌تی ئه‌وی دیكه توانای سه‌ركه‌وتنی نابێ. به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه‌ی كه ده‌بێ حكومه‌ت و كۆمه‌ڵگا ستراتیژ و پلانی درێژخایه‌نی بۆ گه‌نج هه‌بێ وعه‌داله‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ به‌رجه‌سته بكات، ده‌بێ به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه‌ش گه‌نج ستراتیژ و پلانی درێژخایه‌نی بۆ خۆی هه‌بێ.